Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Zundert - Wernhout

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij' (ZNSM) reed, in het bijzonder van Zundert naar Wernhout (grens). (bijgewerkt 04-08-2023)

01. Volgens overlevering gaat het hier om de laad- en losplaats van de ZNSM op Stuivezand (een paar kilometer ten noorden van Zundert), waar een tram wordt beladen met stro in schoven voor de productie van strohulzen. Of de ZNSM echt blij was met het vervoer van stro mag worden betwijfeld, want het lichte materiaal was windgevoelig met alle kans op problemen bij een storm. Foto uit circa 1900.

02. Nogmaals een foto, gemaakt op de laad- en losplaats van de ZNSM te Stuivezand. Op het bord is deels te lezen: 'Handelskwekerij De Pijnboom, Zundert'. De betekenis van de letters DB is mij onbekend. Foto uit circa 1930.

03. Aan de westzijde van de Rijksweg tussen Rijsbergen en Zundert lagen de 'Koninklijke Boomkwekerijen' van Pierre Lombarts. De fotograaf kijkt in noordelijke richting. Foto uit circa 1920.

04. De bebouwde kom van Zundert, circa 1910. De tramweg van de ZNSM is in dwarsstreepjes op de weg aangegeven. Origineel op schaal 1: 25.000.

05. De bebouwde kom van Zundert, circa 1990. Origineel op schaal 1: 25.000.

06. Voor de nieuwe Rijksweg (uit de Napoleontische tijd) van Antwerpen naar Breda werd gebruik gemaakt van een nieuw kaarsrecht tracé, behalve wanneer aansluiting kon plaatsvinden op een weg dwars door een dorp, zoals op Nederlands grondgebied Zundert, Rijsbergen en Princenhage. Op het kadastrale minuutplan van de dorpskom uit 1823 is de weg aangeduid als 'Groote Weg van Brussel naar Amsterdam.

De tramweg Breda - Wernhout - Wuustwezel - Antwerpen (van de ZNSM) maakte buiten de bebouwde kommen over het algemeen gebruik van de oostzijde van de Rijksweg, behalve in de kommen van Princenhage, Rijsbergen en Zundert, waar het tracé aan de (noord)westzijde van de Rijksweg lag. Tot op heden is mij niet bekend, waar ten noorden van Zundert het tracé wijzigde van de oost-kant naar de westkant van de weg.

07. Vanuit het noorden kwam de ZNSM aan de noordwestzijde van de Zundert binnen. Links op deze ansichtkaart lag het plein met daaraan het gemeentehuis. Rechts op de plaats van het pand met de fraaie topgevel stond de pastorie van de Nederlands Hervormde Gemeente, waar Vincent van Gogh werd geboren. Pas later kwam het pand met de topgevel tot stand, dat er nu nog staat en deels als 'Vincent van Goghmuseum' in gebruik is. Links achter de boom staat het hotel 'Het Wapen van Nassau', waar vroeger paarden werden 'ververst' voor de diligence-diensten. Ansichtkaart uit circa 1915.

08. Wat verder in zuidwestelijke richting komt de 'tuin' en de oude Sint-Trudokerk goed in beeld. Aan de rechtse kant ligt de tramweg van de ZNSM en in het gebouw met de speklagen is het 'tramstation' gevestigd. Foto RCE 009282, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1925.

09. Staande bij de stal voor de paarden naast het hotel 'Het Wapen van Nassau' en kijkend in zuid-westelijke richting staat links het huis met de fraaie topgevel (op de plaats van het geboortehuis van Vincent van Gogh) en verderop de oude Sint-Trudokerk van de Rooms-Katholieken. Rechts ligt de tramweg van de ZNSM en voorbij de stal het plein met het Gemeentehuis. Foto BR02387-81315, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1925.

10. Het gemeentehuis van Zundert uit 1840 en de muziekkiosk. Op de voorgrond ligt de tramweg van de ZNSM. Foto BR02373-81511, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1925.

11. Het gemeentehuis van Zundert uit 1840, zonder muziekkiosk, 25 augustus 2021.

12. Terugkijkend in zuidwestelijke richting staat de oude Sint-Trudokerk midden in beeld. Rechts ligt de tramweg van de ZNSM en in het gebouw met de speklagen ertegenover (achter de persoon uiterst rechts) is het 'tramstation' gevestigd. Buiten beeld, uiterst rechts, ligt het plein met het Gemeentehuis. Ansichtkaart uit circa 1905.

13. Terugkijkend in zuidwestelijke richting staat de oude Sint-Trudokerk midden in beeld. Rechts ligt de tramweg van de ZNSM en in een gebouw verderop is het 'tramstation' gevestigd. Uiterst rechts ligt het plein met het Gemeentehuis. Ansichtkaart uit circa 1910.

14. Dichterbij gekomen, trekt het grote bord met de tekst 'Hotel ANWB, Korenbeurs, Tel. Int. No 14' volop aandacht. Het zwarte bord eronder met in witte letters: 'Station Zundert, Goederenkantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg-Mij' is maar nauwelijks leesbaar. Foto BR02383-81311, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, 1925.

15. Wat meer dichterbij gekomen, trekt het grote bord met de tekst 'Hotel ANWB, Korenbeurs, Tel. Int. No 14' nog meer aandacht. Het zwarte bord eronder met in witte letters: 'Station Zundert, Goederenkantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg-Mij' is inmiddels wat beter te lezen. Ansichtkaart uit circa 1935.

16. Overigens stond er op de plaats van het latere 'tramstation' (te zien op de vorige afbeelding) eerst een ander en veel ouder pand, dat in 1890 als zodanig was aangewezen. Kennelijk heeft de eigenaar in de jaren rond 1900 op dezelfde plaats een nieuw pand laten neerzetten. Foto uit de jaren kort na 1890.

17. Vanaf een honderd meter verderop valt het 'Station Zundert' veel beter op, temeer omdat juist locomotief ZNSM 2 met een lange tram in de richting Wernhout is gestopt voor het in- en uitlaten van reizigers. Ansichtkaart uit circa 1910.

18. Nogmaals een beeld vanaf een honderd meter verderop naar het Zundertse 'tramstation'. Ansichtkaart uit circa 1910.

19. Links: Eenmaal voorbij de kerk en terugkijkend is de situatie van vóór de bouw van de nieuwe kerk goed te zien. 20. Rechts: Liefst tien jaar lang stonden de oude en nieuwe Sint-Trudokerk in Zundert broederlijk naast elkaar. Voor de bouw van de nieuwe kerk moest het kleine huisje aan de straat plaatsmaken. De rest kon blijven staan. Links is zowel de pastorie als een deel van het pensionaat Sint-Anna zichtbaar en rechts alleen de pastorie voor een klein deel. De foto is gemaakt tussen 1927 en 1937. De twee torens bepaalden in die jaren het beeld van Zundert. Pas na lang touwtrekken werd de oude toren in 1937 afgebroken.

Inmiddels heet het hier Molenstraat en dat zal zo blijven tot het einde van de dorpskom aan de zuidwestzijde. De tramweg van de ZNSM ligt steeds aan de noordwestzijde van de weg. Links: foto BR02389-81317, circa 1920. Rechts: Foto RCE 009278, circa 1925, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort.

21. Een ansichtkaart uit circa 1920 laat het hele beeld in noordoostelijke richting aan beide zijden van de Molenstraat zien met links de tramweg van de ZNSM en rechts de toren van de oude Sint-Trudokerk, de pastorie en een deel van het pensionaat Sint-Anna.

22. Nogmaals de Molenstraat in Zundert, maar dan vanaf een standpunt een vijftigtal meter in westelijke richting, waarbij de toren van de oude Sint-Trudokerk, de pastorie, het klooster en het internaat Sint-Anna zichtbaar zijn. Ansichtkaart uit circa 1915.

23. Nogmaals de Molenstraat in Zundert, maar dan vanaf een standpunt een vijftigtal meter in westelijke richting, waarbij de torens van de oude en de nieuwe Sint-Trudokerk, de pastorie, het klooster en het internaat Sint-Anna zichtbaar zijn. Liefst tien jaar lang stonden de oude en nieuwe Sint-Trudokerk in Zundert broederlijk naast elkaar. De foto is gemaakt tussen 1927 en 1937. De twee torens bepaalden in die jaren het beeld van Zundert. Pas na lang touwtrekken werd de oude toren in 1937 afgebroken. Opvallend is ook dat de stoomtram van de ZNSM ontbreekt. Wel zijn de beide opkomende concurrenten in beeld.

24. Meer dan een eeuw later is dat alles nog aanwezig, zij het dat de gebouwen een andere bestemming hebben gekregen. Uiterst links, waar nu auto's worden geparkeerd, lag de tramweg van de ZNSM. De foto is gemaakt op 25 augustus 2021.

25. Nogmaals een beeld van de Molenstraat in Zundert, maar dan wat achteruit in westelijke richting, waarbij de toren van de oude Sint-Trudokerk, de pastorie, het klooster en het internaat Sint-Anna zichtbaar zijn. Ansichtkaart uit circa 1915.

26. Een ander beeld van de Molenstraat, maar dan wat achteruit in westelijke richting, waarbij rechts een markant gebouw (voorzien van speklagen) zichtbaar komt. Foto BR02396-81324, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1920.

27. Wat verder achteruit in de Molenstraat komt links het postkantoor in beeld. Foto BR02396-81314, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1920.

28. Een ansichtkaart vanaf nagenoeg dezelfde standplaats laat het dorpsbeeld opnieuw zien. Ansichtkaart uit circa 1915.

29. Een ansichtkaart vanaf dezelfde standplaats laat het dorpsbeeld op een regenachtige dag met militairen bij het postkantoor zien. Ansichtkaart uit circa 1915.

30. Draait de fotograaf zich een halve cirkel om, dan ziet hij rechts het postkantoor en de tramweg van de ZNSM, in de verte molen 'De Eendracht' en links nog een drietal fraaie gevels. Ansichtkaart uit circa 1915.

31. Gaat de fotograaf ter hoogte van het postkantoor staan en draait hij zich wat naar links, dan valt zijn oog op het drietal fraaie gevels, in de verte molen 'De Eendracht' en vlak voor zich de tramweg van de ZNSM. Foto BR02397-81325, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1925.

32. Verder in zuidwestelijke richting en terugkijkend naar het centrum van Zundert, ziet de fotograaf links het café 'In den Bonten Os', met daarvoor de tramweg van de ZNSM en in de verte het postkantoor. Foto BR02390-81318, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1920.

33. Weer wat verder in zuidwestelijke richting en terugkijkend naar het centrum van Zundert, ziet de fotograaf rechts het hotel, café en restaurant 'Ossekop' van Jos van Aalst-Pillot, links de tramweg van de ZNSM en in de verte het centrum van Zundert. Foto BR02381-81309, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1920.

34. Iets naar links draaiend, komt de noordwestzijde van de Molenstraat in beeld. Links ligt de boekhandel en drukkerij van Willem Vorsselmans en in de verte het centrum van Zundert. Rechts staat het hotel, café en restaurant 'Ossenkop' van Jos van Aalst-Pillot. Foto BR02381-81309, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1920.

35. Nogmaals de Molenstraat in Zundert, maar dan vanuit het dakraam van de buurman van het hotel, café en restaurant 'Ossenkop' van Jos van Aalst-Pillot. Foto BR02395-81323, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1920.

36. Terug op straat en kijkend in zuidwestelijke richting ziet de fotograaf rechts de boekhandel en drukkerij van Vorsselmans en de tramweg van de ZNSM. Links staat het hotel, café en restaurant 'Ossenkop' van Jos van Aalst-Pillot, wat verder het hoge huis met een houten erker op de eerste verdieping en in de verte molen 'De Eendracht'. Ansichtkaart uit circa 1915.

37. Nogmaals een foto van de boekhandel en drukkerij van Vorsselmans en de tramweg van de ZNSM. Ansichtkaart uit circa 1915.

38. Iets verder in zuidwestelijke richting ziet de fotograaf het hoge huis met een houten erker op de eerste verdieping, in de verte molen 'De Eendracht' en rechts voor zich de tramweg van de ZNSM. Foto BR02380-81308, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort, circa 1925.

39. Iets verder in zuidwestelijke richting kijkt de fotograaf terug op het hotel, café, restaurant 'Ossenkop' van Jos van Aalst-Pillot en kortbij op het hoge huis met een houten erker op de eerste verdieping met ernaast de zaak van de C. van Riel-Vriends. Ansichtkaart uit circa 1915.

40. Gezicht in zuid-westelijke richting op de Molenstraat met de tramweg van de ZNSM, op de achtergrond (links) de witte gevel van het café met de opschriften 'Halt van den Tram' en 'Zundert' (in de splitsing van de wegen naar Wernhout en Achtmaal), de molen 'De Eendracht' (gesloopt in 1931) en rechts het pand van veehandelaar E. van Geel-Donkers en daarnaast het huis met het hoge puntdak. De fotograaf staat op het dak van het hoge huis met een houten erker op de eerste verdieping. Ansichtkaart uit circa 1920.

41. Terug op straat en wat verder in zuidwestelijke richting kijkt de fotograaf terug op het pand van veehandelaar E. van Geel-Donkers en daarnaast het huis met het hoge puntdak. Ansichtkaart uit circa 1920.

42. Eenmaal op het einde van de Molenstraat in Zundert ziet de fotograaf de tramweg van de ZNSM en in de verte de 'witte' gevel van het café met de opschriften 'Halt van de Tram' en 'Zundert' (in de splitsing van de wegen naar en van Wernhout en Achtmaal). Links staat het café 'In den Vrachtwagen'. Ansichtkaart uit circa 1915.

43. Nogmaals het einde van de Molenstraat in Zundert. Fraai is de ligging van de boog in de tramweg van de ZNSM te zien. Ter hoogte van het café met de opschriften 'Halt van de Tram' en 'Zundert' gaat die in de splitsing naar links op de Rijksweg in zuidelijke richting. Rechts van het café ligt de weg naar Achtmaal. Ansichtkaart uit circa 1915.

44. Voorbij de Molenstraat in Zundert in zuidelijke richting lag de tramweg van de ZNSM aan de oostzijde van de Rijksweg (ter plaatse bekend als Wernhoutseweg) en dat zou zo blijven tot aan Merksem bij Antwerpen. Ansichtkaart uit cira 1915.

45. Een eindje voorbij de splitsing naar Wernhout en Achtmaal kwam in de jaren rond 1910 aan de oostzijde van de Rijksweg de cooperatieve stoomzuivelfabriek 'Landbouwers Welvaren Zundert' tot stand. In de jaren twintig werd het bedrijf nog uitgebreid met een tweede gebouw. Of er ooit melk rechtstreeks van de koe is aangevoerd per tram is onbekend. Oongetwijfeld maakte de fabriek in de eerste decennia van haar bestaan wel gebruik van dit vervoermiddel ter verzending van consumptiemelk, boter et cetera. Op de topografische kaarten uit de jaren dertig (links) en vijftig (rechts) is de fabriek terug te vinden (zie pijltjes).

46. Het eerste bedrijfsgebouw van 'Landbouwers Welvaren Zundert' dateert uit de jaren rond 1910. Enigszins vaag is het spoor van de ZNSM in het wegdek te herkennen. Foto firma Schreurs (v/h Stutz), Breda, circa 1935.

47. Het tweede bedrijfsgebouw uit de jaren twintig stond wat verder van de weg af. Duidelijk is het spoor van de ZNSM tussen de weg en het eigen terrein te zien. Foto firma Schreurs (v/h Stutz), Breda, circa 1935.

48. In latere jaren werd het bedrijfsgebouw van 'Landbouwers Welvaren Zundert' nog wat uitgebreid. De ietwat speelse uitvoering van vroeger maakte echter plaats voor nieuwe zakelijkheid. Foto Ben Steffen, april 1971.

49. In de jaren rond 1965 begon het samengaan van de zuivelfabrieken tot enkele grote landelijke ondernemingen. Het kostte heel wat lokale fabrieken de kop. Ook Zundert kwam al gauw aan de beurt. Na jarenlange leegstand zonder een herbestemming in het verschiet volgde in september 1980 de sloop van het hele complex. Het gedeelte van het complex op de vorige foto zal er niet lang meer staan. Foto Ben Steffen, 24 september 1980.

50. Waar precies Jos Michielssen in Wernhout zijn veehandel dreef, is mij onbekend. De foto is gemaakt in de Eerste Wereldoorlog (1914-1918), toen een vierwielige wagen van de Wed. H. Roelands uit Venlo door militairen van het Nederlandse leger werd gebruikt voor hun vervoer.

51. Links: De bebouwde kom van Wernhout, circa 1910. De tramweg van de ZNSM is in dwarsstreepjes op de weg aangegeven. Rechts: De bebouwde kom van Wernhout, circa 1990. Origineel op schaal 1: 25.000.

52. Bij de 'inkom' te Wernhout vanuit Zundert boog de weg eerst wat naar rechts en na circa 200 meter terug naar links, waar het centrum van het dorp lag. De tramweg van de ZNSM bleef steeds aan de oostzijde van de Wernhoutseweg. Op de gevel van het witte huis, uiterst rechts, staan de opschriften 'Wernhout' en 'Halt van de tram'. Verder hing er een bord met de tekst 'Station Wernhout', 'Goederen-kantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg Mij'. Ansichtkaart uit circa 1915.

53. Later verrees er pal aan de zuidzijde van het witte huis een nieuwbouw (links) op de plaats van een lage aanbouw. Nog altijd deed het witte pand (dat inmiddels deels vernieuwd was) dienst als 'Halt van de tram' in 'Wernhout'. Verder hing er een bord met de tekst 'Goederenkantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg Mij'. Ansichtkaart uit circa 1925.

54. Nog een stukje terug in de tijd en een eindje verderop terugkijkend staat het tramstation deels achter de drie bomen (midden op de voorgrond). Ansichtkaart uit circa 1915.

55. Nog een stukje terug in de tijd en een eindje verderop terugkijkend staat het tramstation deels achter de drie bomen (midden op de voorgrond). Ansichtkaart uit circa 1920.

56. Eenmaal Wernhout uit, ligt er thans een wat stille Rijksweg naar de landsgrens met alleen wat agrarische bebouwing erlangs. De foto toont de zuidzijde van het dorp Wernhout, 25 augustus 2021.

57. De streek rond Zundert en Wernhout stond destijds goed bekend om de teelt van aardbeien en frambozen, naast het kweken van fruitbomen. Veel frambozen ging in houten 'tubsen' met de tram naar de veiling in Breda. De 'tubsen' verschilden naar de plaats van herkomst van kleur en droegen het nummer van de teler. De wagen ter hoogte van de boom (vooraan) was in het verleden begonnen als lage bakwagen, voorzien van hekken, maar werd later verbouwd tot gesloten wagen voor het fruitvervoer. De foto uit circa 1910 is gemaakt bij 'De Wissel' in Zundert en toont ook de telers Godrie en Hereygers uit Zundert. Foto uit boekwerk '75 jaar Rooms-Katholieke Baroniesche Tuinbouwvereniging, 1908-1983'.

58. Zodra een tram uit Belgie aankwam, werd de lading aan de grens bij Wernhout gecontroleerd. Een douanier steekt een stok met een holle punt in de zakken om te controleren of de lading overeenkomt met de inklaringsformulieren. Foto uit circa 1910.

59. De grenspost Wernhout (grens) lag drie kilometer ten zuiden van Wernhout (dorp). Tot in de jaren negentig lagen er bij de grens twee afzonderlijke grensposten, die van Nederland bij het vroegere seminarie Wernhoutsburg (ongeveer 200 meter ten noorden van de landsgrens) en die van Belgie, ongeveer een halve kilometer ten zuiden van de landsgrens.

Links: De situatie bij Wernhoutsburg, circa 1910. De tramweg van de ZNSM is in dwarsstreepjes op de weg aangegeven. Het grens-kantoor en de remise van de ZNSM aan de westzijde van de Rijksweg zijn goed te herkennen. Origineel op schaal 1: 25.000. Rechts: De situatie bij Wernhoutsburg, circa 1990. Inmiddels is de 'witte' plek van het voormalige grenskantoor geheel opgevuld met toeristische bebouwing en ligt de Rijksweg gewoon weer rechtuit, zoals vroeger. Origineel op schaal 1: 25.000.

60. Situatieschetsen van de sporen van de ZNSM in de jaren 1891, 1908 en 1912. De ZNSM had aanvankelijk een spooraansluiting naar een douaneloods met entrepot. In 1912 nam de tramwegmaatschappij dit gebouw echter zelf in gebruik als remise. Of daarvan echt veel gebruik werd gemaakt, blijft de vraag, temeer omdat de ZNSM met haar locomotieven doorreed naar Wuustwezel (Braken).

De geschiedenis van 'Wernhoutsburg' begon in 1812, toen de 'Napoleonsweg' van Antwerpen naar Breda tot stand kwam. Via deze weg begon het expeditiebedrijf van 'Van Gend & Loos' in 1826 met een diligencedienst tussen Antwerpen en Amsterdam. Na de 'Belgische Opstand' in 1830 (en de definitieve scheiding in 1839) kwam er een grens bij Wernhoutsburg. In 1842 liet 'Van Gend & Loos' hier een grenskantoor met koetshuizen en stallen bouwen. Veel later werd dit grenskantoor een Nederlandse douanepost en dat werd in de loop van vele jaren flink uitgebreid met opstelterreinen, zie kaart uit 1990. In het door 'Van Gend & Loos' afgestoten gebouw 'Wernhoutsburg' vestigden zich in 1882 de paters Lazaristen. Zij openden hier het gelijknamige 'klein-seminarie'. Dit werd in de oorlogsjaren 1940-1944 grondig vernield. Enkele jaren later verrees er een nieuw en veel groter complex. Na het vertrek van de paters Lazaristen rond 1970 kregen de gebouwen een andere bestemming, maar of de paters daarmee zo blij zullen zijn geweest, mag worden betwijfeld.

61. Aanvankelijk had de ZNSM aan beide zijden van de Rijksweg sporen en wissels, zodanig dat er een wisselplaats ontstond met de mogelijkheid een locomotief te laten 'omlopen' en vervolgens met de rijtuigen terug te keren naar Breda. Tot 1 januari 1891 moesten reizigers hier overstappen op de trams van de toenmalige 'S.A. Tramway du Nord d'Anvers' naar Antwerpen.

Vanaf 1 januari 1891 reden de trams van de ZNSM door naar Merksem (Antwerpen), maar aan deze doorgaande trams kwam een einde per 3 september 1907. Voortaan was het weer overstappen aan de grens. Vanwege de weinige sporen bij Wernhout werd dat gedaan op het emplacement Wuustwezel (Braken). Het spoor op de voorgrond leidt naar de douaneloods met entrepot. Het hoge gebouw in het midden is het gebouw 'Wernhoutsburg'. Rechts staat het hotel en café 'De Zwaan' dat later sterk werd uitgebreid.

62. Achter locomotief ZNSM 14 met een lange gemengde tram (weliswaar met slechts een enkel reizigersrijtuig 1e en 2e klasse) staat het grenskantoor. Voor dit beeld is de situatie uit de jaren 1908-1912 van toepassing, kijkend in zuid-westelijke richting. Locomotief ZNSM 14 is zojuist de weg overgestoken van oost naar west en rijdt met de uit België komende tram kort langs het grenskantoor te Wernhout. Goed is te zien dat de achterste wagens zich nog juist in de boog van de oost- naar de west bevinden. De wagen direct achter de locomotief is voorzien van hekken om meer te kunnen laden en een remmershuisje. Daarachter hangt een gesloten wagen met ventilatieroosters. Die was ooit een wagen voor het vervoer van post. Vervolgens rijdt er achter het rijtuig 1e en 2e klasse een behoorlijk aantal gesloten goederenwagens in de tram. Foto uit tijdschrift 'De Prins'.

63. Voor dit beeld is de situatie uit de jaren 1908-1912 van toepassing, kijkend in zuid-westelijke richting. Het personeel van een tram uit België, getrokken door locomotief ZNSM 9, poseert bij het grenskantoor. Op de achtergrond rijst de douaneloods met entrepot op, die later nog als remise bij de ZNSM in gebruik zou komen.

64. Nogmaals een beeld van het grenskantoor. Zo te zien was er nogal wat personeel aan het werk. Duidelijk is de hoogste baas van alle ambtenaren te herkennen aan zijn pet. Hij staat onder het wapen van de douane boven de hoofdingang. De ansichtkaart dateert vermoedelijk uit de jaren 1908-1912.

65. Na 1912 lag de tramweg uitsluitend aan de oostzijde van de Rijksweg, dus kort langs het gebouw 'Wernhoutsburg', dat sinds 1882 door de paters Lazaristen als nieuwe eigenaar al flink was uitgebreid. Op deze ansichtkaart ligt het doorgaande spoor nog aan de westzijde van de weg, dus kort langs het grenskantoor (hier niet zichtbaar). Links is het (aftakkend) wissel zichtbaar dat een tram uit Breda van de westzijde van de weg terug naar de oostzijde leidt, en verder naar Antwerpen. De ansichtkaart (met het blikveld in noordelijke richting) dateert dus uit de jaren vóór 1912.

Kort na de Eerste Wereldoorlog werd de spoorwijdte door de Belgen op hun grondgebied uit strategische redenen voor de toekomst versmald van 1067 mm naar 1000 mm. Doorgaand vervoer was dan ook niet meer mogelijk. Inmiddels was het hotel 'De Zwaan' flink uitgebreid, zowel in omvang als in hoogte. Midden op de voorgevel staat links 'Station ZNSM' en rechts 'Logement en Stalling'. Het grenskantoor staat links buiten beeld.

66. Achter het gebouw 'Wernhoutsburg' lag het klooster met kleinseminarie St. Vincentius van de paters Lazaristen, dat eind 1944 door oorlogshandelingen geheel werd vernield, waarna er een nieuw klooster met klein-seminarie zou verrijzen. Ansichtkaart uit circa 1915.

67. Een ansichtkaart uit circa 1930 (met het blikveld in zuidelijke richting) laat de situatie na een halve eeuw Lazaristen zien. Het vroegere (witte) gebouw 'Wernhoutsburg' staat te midden van de uitbreidingen (met een apart klooster erachter), die sinds de jaren tachtig door de paters Lazaristen voor hun kleinseminarie zijn aangebracht. In de verte is het hotel 'De Zwaan' te onderscheiden. Rechts ligt de tramweg van de ZNSM.

68. Op 1 mei 1937 staan enkele goederenwagens met rails en dwarsliggers opgesteld bij Wernhout (grens). In dat jaar werden alle door de ZNSM in West-Brabant sporen opgebroken en ook dat tussen Wernhout (grens) en Wuustwezel (Braken). Rechts achter de goederenwagen met railstaven staat een autobus en erachter het hotel 'De Zwaan'. Het blikveld is in noordelijke richting.

Kort na het verdwijnen van de tram werd de Rijksweg ter plaatse flink verbreed voor het steeds toenemende vrachtvervoer over de weg, inclusief een terrein voor het opstellen van de vele vrachtauto's die nog een Nederlandse controle moesten ondergaan. De Belgische douane bleef echter gevestigd op haar complex in Wuustwezel (Braken), zo'n 500 meter ten zuiden van de landsgrens.

69. De paters Lazaristen namen aan het einde van de jaren dertig hun kans om het vroegere 'Wernhoutsburg' een flinke opknapbeurt te geven. De benaming bleef echter hetzelfde. Op de gevel stonden de opschriften 'Wernhoutsburg' en 'Seminarie St. Vincentius à Paulo'. Het klooster erachter bleef in de oorspronkelijke toestand. Ansichtkaart uit circa 1940.

70. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bleken alle gebouwen aan de grens grondig vernield te zijn. De paters Lazaristen lieten echter een nieuw klein-seminarie aan de oostzijde van de Rijksweg bouwen (op de plaats van het vroeger klooster). Alleen het vroegere poortgebouw werd na herstel gehandhaafd. Erachter is het naoorlogse klooster- en seminariegebouw te zien. Ervoor ligt het naoorlogse douaneterrein voor het goederenvervoer over de weg. Foto Van Hassel BV, Zundert, 1984.

71. Het vroegere gewijzigde 'Wernhoutsburg' bleef na de bouw van een nieuw klooster en klein-seminarie 'St. Vincentius à Paulo' van de paters Lazaristen dienen als poortgebouw. Het grensde tot in de jaren negentig aan het douaneterrein aan de grens. Foto Van Hassel BV Zundert, 1984.

Na de sanering van het hele douaneterrein wegens het opheffen van de controles aan de grenzen in de Europese Unie bleef er van de gebouwen aan de grens niet veel over. Ook het vroegere poortgebouw (ex 'Wernhoutsburg') verdween van de aardbodem. De weg kreeg zijn oorspronkelijke vorm van twee rijstroken terug. Slechts één enkel gebouw (het witte bij de pijl op bovenstaande foto) is er nu nog...! Dat was 'heel vroeger' het hotel 'De Zwaan'. Slechts het aantal ramen op de verdieping bleef hetzefde.

72. Op de vorige foto is in de verte een 'doos' met vijf ramen te zien. Dat was 'heel vroeger' het hotel 'De Zwaan'. Vanaf dit gebouw is ongeveer de plaats te bepalen van het vroegere 'Wernhoutsburg' op bovenstaande plaat, circa vijftig meter naar links. Daar lag een eeuw geleden het centrum van de activiteiten van de ZNSM aan de grens bij Wernhout. De naoorlogse nieuwbouw van het seminarie, zij het later met een andere bestemming en totaal gewijzigd met goudkleurige torens, staat er ook nog steeds.

73. Een auto met een buitenlands kenteken komt bij Wernhout de landsgrens over, 14 mei 1927. Links ligt de tramweg van de ZNSM (later deels NMVB) tussen Antwerpen en Breda. Het stuk tussen de remise Wuustwezel (Braken) en Wernhout (grens) ontkwam in 1921 aan de spoorversmalling, die kort na de Eerste Wereldoorlog om strategische redenen op het Belgische trajectgedeelte werd uitgevoerd.

74. Sergeant Mathieu M.C. Koene (1888-1971, derde van rechts, amateurfotograaf en later architect) uit Maastricht was tijdens de mobilisatie van 1914-1918 gelegerd aan de grens te Wernhout. Hij diende bij de '1e compagnie, III Bataljon, 13 Regiment Infanterie'. Op 16 november 1914 liet hij zichzelf en zijn vijf maten fotograferen. Links staat grenspaal 230 en ligt de tramweg van de ZNSM aan de oostzijde van de weg in de richting Antwerpen. Rechts zijn nog twee bordjes te zien, maar wat daarop staat, is niet te zien. Overigens was Mathieu Koene de latere schoonvader van wijlen streekarchivaris Albert Delahaye.

75. Tot in de jaren negentig lagen er twee grensposten, die van Nederland ter hoogte van het vroegere seminarie 'Wernhoutsburg' (circa 200 meter ten noorden van de landsgrens) en die in Belgie, ongeveer een halve kilometer ten zuiden van de landsgrens. De post Wernhout (grens) lag overigens wel circa drie kilometer ten zuiden van Wernhout (dorp). Sinds de aanleg van de weg onder Napoleon in de Franse tijd zijn breedte altijd behouden. De foto is gemaakt, ongeveer op dezelfde plek als Mathieu Koene dat in 1914 liet doen. Grenspaal 230 uit de jaren na de definitieve 'Afscheiding van Belgie' in 1839 staat nog steeds op dezelfde plek. Slechts de voet is deels verdwenen onder de voortdurende ophogingen van het wegdek en de bermen.

76. Even terugkijkend naar Nederland zie je de Rijksweg met rechts Grenspaal 230. Veel lijkt er hier niet veranderd. Maar eens was dit een drukke weg, totdat vanaf 1972 steeds meer verkeer naar de nieuwe autosnelweg E 19 tussen Breda en Antwerpen overging.