Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Wernhout - Wuustwezel
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij' (ZNSM) reed, in het bijzonder van Wernhout (grens) naar Wuustwezel.
 
 
 
01. Een auto met een buitenlands kenteken komt bij Wernhout de landsgrens over, 14 mei 1927. Links ligt de tramweg van de ZNSM (later deels NMVB) tussen Antwerpen en Breda. Het stuk tussen de remise Wuustwezel (Braken) en Wernhout (grens) ontkwam in 1921 aan spoorversmalling, die na de Eerste Wereldoorlog om strategische redenen werd uitgevoerd.
 
Tot in de jaren negentig lagen er twee grensposten, die van Nederland bij het vroegere seminarie Wernhoutsburg (circa 200 meter ten noorden van de landsgrens) en die van Belgie, ongeveer een halve kilometer ten zuiden van de landsgrens. De post Wernhout (grens) lag circa drie kilometer ten zuiden van Wernhout (dorp).
 
 
02. Op een kaart uit 1949 is het tramtraject tussen het eindpunt Wuustwezel (grens) en Antwerpen (Merksem) in beeld gebracht. Achtereenvolgens liggen langs de lijn het eindpunt Wuustwezel (grens) in de toenmalige 'Heivelden', het dorp Wuustwezel, de buurtschap Gooreind, de stelplaats Polygoon, het dorp (Brasschaat) Polygoon (later ook bekend als Maria ter Heide), alsmede de langgerekte lintbebouwingen van Brasschaat en Merksem (via Kleine Bareel en Oude Bareel).
Kort voor de ringspoorweg om Antwerpen lag tenslotte het emplacement Merksem IJskelder, dat oorspronkelijk het knooppunt was voor de stoomtrams naar Breda en Bergen op Zoom, alsmede de paardentrams naar het centrum van Antwerpen.
 
 
03. Grensdocument van 27 december 1948 te Wuustwezel. Het ging in dit geval om de vrije invoer van vijf stalen cilinders met een netto gewicht van 3248 kilo en ter waarde van 240.000 Bfrs via Wuustwezel.
 
 
04. Grensdocument van 13 december 1956 te Wuustwezel. Het ging om de uitvoer van vijf marmeren delen met een gewicht van 2400 kilo en ter waarde van 30.857 Bfrs. uit Mazy (B) via Wuustwezel naar Enschede met vrachtauto, kenteken PB-42-88.
 
 
05. In 1938 kwam in de 'Heivelden' ten noorden van Wuustwezel (Braken) een nieuw tolkantoor tot stand. Voordien lag deze post circa anderhalve kilometer in zuidelijke richting bij de tramremise van de NMVB in de buurtschap Wuustwezel (Braken). Een eerste aanzet was dit gebouw, maar in de late jaren veertig en vijftig verrees op deze plaats allerlei bedrijvigheid van expeditiebedrijven en horecagelegenheden. In de verte, op Nederlands gebied, zijn de bomen langs de Rijksweg nog gehandhaafd. Ansichtkaart uit circa 1945.
 
 
06. Gezicht vanuit het oosten op de grenspost Wuustwezel (grens). Links staat het gebouw uit de beginjaren, maar inmiddels hebben zich al veel meer activiteiten ontwikkeld. Het pijltje wijst naar de grote arduinen steen in de muur boven de ingang, die later behouden werd en nog steeds is te zien. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
07. Gezicht vanuit het zuiden op Wuustwezel (grens). Op de voorgrond ligt het eindpunt van tramlijn 64 Antwerpen-Wuustwezel (grens) langs de Bredabaan. Vanwege de nieuwe activiteiten in de 'Heivelden' werd bij het opbreken van het spoor in 1937 naar Nederland, na het opheffen van de tramweg Breda - Wernhout (grens) van de ZNSM, het nieuwe eindpunt circa 1,5 kilometer ten noorden van de aloude remise bij Wuustwezel (Braken) gelegd. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
08. Vanaf 15 mei 1934 reden er geen stoomtrams meer naar en van Nederland. Slechts tot Wuustwezel (grens) bleven er trams rijden, hoewel inmiddels al was overgeschakeld op motortrams ('AutoRails'), eventueel nog voorzien van een aanhangrijtuig. De dienst met motortractie bleef rijden tot eind 1951, waarna elektrische trams de dienst overnamen. Op 5 augustus 1951 maakte Maurits van Witsen aan de 'terminus' te Wuustwezel (grens) na aankomst een opname, waarna het motorrijtuig omrijdt en 'kop' zal maken voor de terugrit naar Polygoon.
 
 
09. De diesel-mechanische ('AutoRail' of 'SpoorAuto') AR 168 van de NMVB (met aanhangrijtuig 676) is even tevoren op het eindpunt van lijn 64 Antwerpen-Wuustwezel (grens) aangekomen. De foto is gemaakt op 5 augustus 1951 na een bezoek van een Nederlands gezelschap aan Belgie. Het traject van Brasschaat (Polygoon) naar Wuustwezel (grens) is nog niet geëlektrificeerd. De deelnemers reisden na aankomst van de AR 168 verder met de al gereedstaande autobus naar Nederland. Links staat de horecagelegenheid die op een voorgaande ansichtkaart rechts is te zien.
 
 
10. Het personeel van een aansluitende autobus van de BBA naar Breda poseert in 1951 bij het eindpunt van de NMVB in Wuustwezel (grens) met dat van de zojuist aangekomen diesel-mechanische tram ('AutoRail' of 'SpoorAuto') uit Brasschaat (Polygoon). Het pand rechts is op voorgaande foto's ook goed herkenbaar en staat er nog steeds.
 
Op 23 december 1951 werd de elektrificatie van het NMVB-traject Brasschaat (Polygoon) - Wuustwezel (grens) als lijn 64 officieel in dienst gesteld, waardoor eigenlijk een aaneengesloten elektrische tramverbinding ontstond vanaf bijna de Nederlandse grens via Antwerpen tot in Brussel. Vanaf Wuustwezel (grens) werd elk uur 25 minuten naar het zuiden vertrokken. Bij vertrek om 12.25 uur aan de grens kwam je om 13.28 uur aan in Antwerpen (Rooseveltplaats). Vanaf daar kon je om 14.10 uur met lijn 52 naar Mechelen (a. = 15.40 uur, waar je lijn M naar Brussel pakte (v. = 15.57 u.). In Brussel kwam je dan aan om 17.50 uur bij Schaarbeekse Poort.
 
Wanneer je van Breda kwam kon je een autobus van de BBA in een twee-uursdienst pakken, bijvoorbeeld Breda v. = 13.27u., 15.27 u., etcetera, met aankomst in Wuustwezel (grens), 14.20 u., 16.20 u., waarna je een vlotte overstap had in de richting Antwerpen. Bron: Op de Rails, juni 1952. Alle tijden volgens dienstregeling in 1951. Een tram tussen Breda en Wuustwezel reed er in 1951 al meer dan zestien jaar niet meer...!
 
 

11. De BBA verzorgde steeds een prompte aansluiting naar Breda. Terwijl een autobus van de BBA op 26 april 1954 klaar staat om de weg op te rijden, maakte Maurits van Witsen uit Nederland een foto van het motorrijtuig 9664 van de NMVB die in de 'keerdriehoek' staat te wachten op reizigers naar Antwerpen (vergelijk ook foto 14). Het gebouw, net zichtbaar tussen tram en autobus, is op een paar voorgaande foto's ook goed herkenbaar en staat er nog steeds.
 
 
12. Een tramstel van de NMVB staat op 29 december 1951 in de 'keerdriehoek' langs de Bredabaan in Wuustwezel (grens), zes dagen na de opening van de elektrificatie van lijn 64 tussen Brasschaat (Polygoon) en Wuustwezel (grens). Er was toen nog geen bestrating aangelegd. Het tramstel bestaat uit motorrijtuig 10087 en één van de aanhangrijtuigen uit de serie 19471, 19473-19475 (type Braine-le Comte). Foto Jan Voerman.
 
 
13. Het NMVB-motorrijtuig 9773 (gebouwd in 1930) rijdt op 25 april 1959 in de keerdriehoek te Wuustwezel (grens) terug in zuidelijke richting.
 
 
14. Autobus 903 van de BBA wacht op 17 juni 1962 in Wuustwezel (grens) op reizigers naar Nederland. De tram heeft al 'gedriehoekt' en staat te wachten op reizigers naar Brasschaat (Polygoon) en Antwerpen. Maurits van Witsen uit Nederland legde de situatie van destijds voor het nageslacht netjes vast (vergelijk ook foto 11).
 
 
15. Het NMVB-motorrijtuig 9991 staat als lijn 64 na het 'driehoeken' aan het eindpunt langs de Bredabaan in Wuustwezel (grens) klaar voor de terugrit. Foto Jan Vogels, circa 1965.
 
 
16. Het NMVB-motorrijtuig 9786 staat op 30 april 1959 als lijn 64 gereed om te 'driehoeken' aan het eindpunt langs de Bredabaan in Wuustwezel (grens). Foto F.J. Hoevenagel.
 
 
17. Gezicht vanuit het zuidoosten op Wuustwezel (grens). Op de voorgrond ligt het eindpunt van tramlijn 64 Antwerpen-Wuustwezel (grens) langs de Bredabaan. In de verte is het douanegebouw met de grote arduinen steen in de zijgevel te zien. Het gebouw rechts is nog op meer afbeeldingen in dit overzicht te zien. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
18. Langs de Bredabaan in Wuustwezel (grens). Tussen de tweede en de derde bovenleidingsmast van de tram (vanaf rechts) is het gebouw te zien, dat op de voorgaande afbeelding rechts staat. Foto Frits van der Gragt. Uit: 'Couleurs Vicinales', 2008.
 
 
19. Zo weinig auto's er rond 1950 reden, zo druk was het in de jaren zestig. De tram is zojuist aangekomen uit Antwerpen en staat op het punt om te gaan 'driehoeken' voor de terugreis aan de oostzijde van de weg (via het naar rechts terugwijkende spoor, zie vorige afbeelding).
 
 
20. Na het verder openstellen van de grenzen tussen de EU-landen droogde de drukte geleidelijk op. Op 30 november 1982 maakte Thom van Amsterdam een foto van de deels verlaten grensovergang bij Wuustwezel. Links ligt het verlaten douanekantoor. Rechts zetelt transporteur Frans Maas en staat het geldwisselkantoor.
 
 

De laatste dag van de tramexploitatie op 1 oktober 1966
 
Pierre de Greeuw is één van de weinige belangstellenden, die op 1 oktober 1966, een zeer sombere herfstdag, vanuit Breda naar en van Wuustwezel was gereden om in een drietal foto's één van de laatste trams vast te leggen.
 
Anno juni 2023 terugkijkend naar toen, schrijft Pierre (geboren in 1942):
"Je hebt de grens bij Wuustwezel erg mooi beschreven en met mooie herkenbare foto's omlijst. Die oude grensovergang heb ik veel gebruikt, een enkele maal met de fiets naar Antwerpen en terug. Veel keren met de bromfiets en later nog meer met de motor om er foto's te maken van trams en bussen. Ik heb ook een reis gemaakt met bus en tram tot in Antwerpen.
Vooral de heel andere omgeving ten opzichte van Nederland sprak mij erg aan. De kleine NMVB-stelplaats Wuustwezel (Oude Tol) en zeker ook de grote remise bij Polygoon waren voor mij zeer aantrekkelijk voor een bezoek. Dankzij jou ben ik weer even terug in de tijd geweest."
 
 
De laatste tramdienstregeling (Antwerpen-grens) op lijn 64 in 1964. Goed is te zien dat op werkdagen de eerste tram uit de remise Polygoon naar Wuustwezel al om 4.05 uur 's morgens vertrok. Vanuit Antwerpen Rooseveltplaats was dat om 5.32 uur 's morgens. De aansluitingen in Wuustwezel (grens) op de autobus van de BBA naar Breda waren over het algemeen zeer goed.
 
 
21. NMVB-motorrijtuig 9990, passerend, ergens ten zuiden van Wuustwezel vanuit Antwerpen.
 
 
22. NMVB-motorrijtuig 9990, keert via de driehoek in Wuustwezel, terwijl een aansluitende (bijna lege) autobus van de BBA al klaar staat voor vertrek naar Breda.
 
 
23. NMVB-motorrijtuig 9990, kerend via de driehoek in Wuustwezel en terugkerend naar Antwerpen.
 
 
24. De foto, gemaakt op 26 oktober 2021, laat de huidige toestand van de vroegere 'grenspost' met bedrijventerrein zien. Links staat een gebouw dat op een foto van Jan Vogels uit circa 1965 goed is te herkennen. Rechts staat een gebouw dat op een twee foto's uit het Archief van de BBA, een ansichtkaart en een foto van Pierre de Greeuw is te herkennen aan de twee vierkante ramen met op het dak een schoorsteen.
Rechts op de voorgrond lag vroeger de keerdriehoek voor de tramdienst Brasschaat (Polygoon) - Wuustwezel (grens). Waar de fotograaf van nu staat, lag destijds het spoor langs de weg. Schuin rechtsachter lag de vroegere 'keerdriehoek'. Veel gebouwen uit vroegere tijden staan er nog, maar zijn vaak voorzien van een 'hedendaagse' bekleding of vergroting. De weg straalt overigens één en al rust uit, nadat alle doorgaand vrachtvervoer hierover is verdwenen. Ter vergelijking hieronder de ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
25. Gezicht vanuit het zuiden op Wuustwezel (grens). Op de voorgrond ligt het eindpunt van lijn 64 Antwerpen-Wuustwezel (grens) langs de Bredabaan. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
Tenslotte op deze plaats een reactie van Hans Kloos (gedateerd 31-10-2024)
 
Bij 'toeval' kwam ik op uw site terecht en heb zeer geboeid de gegevens rond de tramlijn Wuustwezel-Antwerpen tot mij genomen. Ik heb deze lijn in 1968 bij de grens nog compleet intact gezien, alhoewel het gedeelte tussen grens en Brasschaat al sinds 2 oktober 1966 buiten dienst was. Volgens vele bronnen (boekwerken) zou de lijn al direct zijn opgebroken. Toch heb ik daar alles nog geheel intact gezien en, sterker nog, een buiten dienst rijdende motorrijtuig type S zien driehoeken.
Wat zou de reden geweest kunnen zijn dat daar nog een tram verscheen? Een hele plausibele reden zou kunnen zijn dat er een rit vanuit depot Polygoon gemaakt is voor eventuele buitenlandse kopers. Zoals bekend is er rond 1970 een hele reeks materieel uit de NMVB-groep Antwerpen verkocht aan een bedrijf/bedrijven in het noorden van Spanje. Nogmaals: ik ben er absoluut zeker dat ik de tram in juli 1968 bij Wuustwezel opmerkte. Ik meen dat in 1971 sporen en bovenleiding verdwenen waren, hetgeen ook in de een jaar of tien geleden verschenen 'Rail Atlas Vicinal'  staat vermeld.
 
 

Een kort overzicht van de afstanden tussen Zundert en Wuustwezel (centrum)
 
km 0,0 kerk Zundert (nabij tramstation) km 5,8 grens Nederland-Belgie
km 0,5 splitsing weg naar Achtmaal (nabij tramhalte) km 6,3 grenskantoor Douane (B), na circa 1938 (2)
km 2,3 bocht naar rechts in Rijksweg bij Wernhout km 6,5 'keerdriehoek' op eindpunt tramlijn 64
km 2,5 bocht naar links in Rijksweg bij Wernhout (nabij tramstation) km 7,9 'tolkantoor' Douane (B), tot circa 1938 (1)
km 2,6 kerk Wernhout km 7,9 tramstation Wuustwezel (Braken)
km 5,5 seminarie Wernhoutsburg (nabij remise) km 8,0 kruispunt met weg naar Loenhout en Hoogstraten
km 5,6 grenskantoor Douane (NL) km 10,0 centrum Wuustwezel
 
 
26. Kaart van het gebied tussen Wernhoutsburg en Wuustwezel. In de splitsing van de Rijksweg en de weg naar Loenhout (boven het woord Braken) stond de vroegere remise van de ZNSM, later NMVB. Inmiddels is daar een onderhoudsbedrijf van de NMVB (nu al heel wat jaren bekend als 'De Lijn'), tevens stalling voor autobussen, gevestigd.
 
 
27. De grote arduinen steen (zie pijl in afbeelding boven), die boven de deur van het na 1992 afgebroken kantoor was ingemetseld, werd gered. Deze kreeg in 2006 een plek op een speciaal hiervoor gemetselde muur op de plaats van het eerste 'tolkantoor' in de buurtschap Braken.
 
 
28. De in de loop van de jaren ontstane barst, die bij de herplaatsing breder werd gemaakt door het verschuiven van de beide delen, stond voortaan symbool voor het vervagen van de grens tussen de beide landen. Zoals uit bovenstaande opgave blijkt, stond het eerste grenskantoor van de Belgische Douane 2,5 kilometer van de landsgrens af. Dit punt lag bij de remise in Wuustwezel (Braken), waar de ZNSM vanaf 1890 dagelijks met reizigers- en goederentrams kwam. Juist hier was het nieuwe 'tolkantoor' gebouwd, waar reizigers werden geconfronteerd met douanebeambten op hun reis naar of van Antwerpen. Foto van 25 augustus 2021.
 
 
29. Naast het gedicht 'Ode aan de douanier' wordt in het kort aandacht besteed aan een stukje geschiedenis op deze plek.