Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Per tram van Stampersgat naar Willemstad
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed op weg van Stampersgat naar Willemstad.
 
 
 
01. Bij gebrek aan plattegronden van Stampersgat uit circa 1925 is als basis voor deze kaart een beroep gedaan op kadastrale kaarten uit de jaren 1875-1925. Hierop is de ligging van de sporen van de ZNSM in het dorp en het emplacement met aansluiting voor de ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’ ingetekend. Het grootste deel van de sporen voor maximaal vier bietentrams (twee aan de westzijde van de Brugstraat en twee op de kade aan de Mark) was uitsluitend bedoeld voor de twee suikerfabrieken. In de tijd van de ZNSM was er alleen een verspreid staande lintbebouwing. Tekening Marius Broos, Roosendaal.
 
 
02. De ligging van de tramwegen in Stampersgat is ingetekend op een foto uit Google Earth. Rechts komt het tracé uit Oud Gastel. In de dorpskom begint (naar links afbuigend) de aansluiting van de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek 'Dinteloord', aangelegd in 1909. Rechtsaf gaat het tracé via de Brugweg naar de brug en vervolgens verder naar Fijnaart, Oudemolen en Willemstad. Vanuit de Brugstraat is er een aansluiting naar de ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’. Kijk en vergelijk de situatie uit 1937 op de tekening met de hedendaagse foto uit 2020.
 
 
03. Kijkend vanuit de Brugstraat op de draaibrug over De Mark. Rechts staat de schuilgelegenheid voor de brugwachter. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
04. Aan de kop van de Brugstraat in Stampersgat is weinig meer te ontwaren van het landhoofd. Na het opblazen van de brug door de terugtrekkende Duitsers in november 1944 werd de draaibrug niet meer hersteld en verdween langzamerhand alles wat hieraan herinnerde. Dat is niet geval aan de Fijnaartse kant. Tussen het struikgewas is het vroegere landhoofd op 31 maart 2020 nog heel goed te zien.
 
 
05. Een brug aanleggen was destijds geen sinecure. Aan de zuidzijde lag er al een dorpje met wegen, waarop de ZNSM kon aan-sluiten. Dat was aan de noordzijde wel anders, want eigenlijk lag daar alleen maar een laaggelegen polderweggetje dat ook onder water kon lopen. Vandaar dat de tramweg in 1906 vrij snel vanaf de brug wat naar rechts afboog en deels gebruik maakte van dat weggetje. Pas in 1909 lag er pal ten oosten van de brede waterloop tussen de 'Angelinapolder' en 'Den Grooten Toren Polder' een nieuwe hoge dijk, waarover de tram werd geleid op weg naar Fijnaart via de Steiledijk en de Appelaarseweg. Dit alles is nog steeds zo aanwezig.
 
 
06. Met de rug naar de vroegere brug kijkt de fotograaf op het nieuwe stuk dijk (dat evenals de oude polderdijk verderop ook Steiledijk werd genoemd) in noordelijke richting. Links ligt de brede waterloop tussen de 'Angelinapolder' en 'Den Grooten Toren Polder'. Waar nu de bomen rechts staan, lag vroeger de tramweg. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
07. Komend vanaf de vroegere brug stond (en staat nog steeds) kort voor de oprit naar de eigenlijke Steiledijk een markant pand. De tram reed hier op enkele meters langs de voorgevel, ter hoogte van de scheiding tussen zon en schaduw. Op de achtergrond prijkt de kerktoren van Stampersgat. De foto is gemaakt op 8 juni 2021.
 
Overigens hadden de reizigers van 1906 tot 1933, komend vanuit Willemstad of Fijnaart per tram, vanaf dit punt een fraai gezicht op Stampersgat met zijn kerk (links) en twee suikerfabrieken (rechts). Destijds stonden er namelijk nog geen bomen aan weerszijden van de weg.
 
 
08. Aan het einde van de nieuwe dijk draaide de tram vroeger met een vrij korte boog naar rechts om dan vanaf deze buurtschap aan de Steiledijk deze weg te volgen in de richting Fijnaart. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
09. De aanleg van het stuk tramweg tussen de brug bij Stampersgat en Fijnaart kostte veel geld, omdat de ZNSM vanaf deze buurtschap tot aan Fijnaart steeds een stuk grond ter breedte van vier meter aan zuid- en oostzijde van de Steiledijk en de Appelaarseweg moest aankopen. Dat betekende het verleggen van de sloot onder aan de dijk landinwaarts en het ophogen van de dijk tot een voldoende breedte voor de tram, en dat alles op eigen kosten. Vanaf de hier gelegen buurtschap bleef de tram dus op een eigen tracé rechts van de weg de Steiledijk en de Appelaarseweg volgen. Tekening op basis van foto uit Google Earth, 2021.
 
 
10. Na het verwijderen van de rails in 1937 bleef het kale tracé langs de Steiledijk en de Appelaarseweg liggen. In feite kun je anno 2020 aan de Steiledijk de rails opnieuw leggen, pal naast het wegdek aan de zuidzijde (rechts). De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
11. Ook vanuit de lucht is het destijds door de ZNSM verlaten tracé langs de Appelaarseweg nog heel goed te zien. De tram reed hier pal naast het huidige fietspad aan de zuidzijde. Duidelijk zijn de weg en de fietspaden aan het kleurverschil te herkennen.
 
 
12. Na het verwijderen van de rails in 1937 bleef het bredere tracé langs de Steiledijk en de Appelaarseweg liggen. In feite kun je nog altijd aan de zuidzijde van de weg, pal rechts naast het fietspad, de rails opnieuw leggen. In de verte rechts staat de boerderij, destijds bekend als 'Hoeve Traats' en tevens naamgever van het 'Wissel Traats'. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
13. Nog interessanter wordt het, als je de hele outillage van het 'Wissel Traats' eenvoudig kunt herleggen, zoals op de foto uit 'Google Earth' is ingetekend. Alle benodigde grond is als grasveld nog aanwezig. Rechtsonder ligt 'Hoeve Traats' in beeld.
 
 
14. De weegbrug bij de laad- en losplaats lag eerst naast de tramrails, zodat de aangevoerde suikerbieten op de kar of in manden werden gewogen en dan pas overgeladen. In 1910 werd dat proces tussen de rails gelegd, zodat de bieten pas na overlading op een tramwagen werden gewogen en vervolgens naar de suikerfabriek afgevoerd. Dat sloot vergissingen uit en kwam het netto-gewicht ten goede.
 
 
15. Na de ontruiming van de tramrails werd de grond langs de dijken en bij 'Wissel Traats' overgedragen aan de gemeente Fijnaart en Heijningen (thans gemeente Moerdijk). Tot nu toe was die grond niet nodig voor wegverbreding. Integendeel zelfs, tot in onze dagen bestaat het wegdek uit kasseien (klinkers) met een weerszijden een fietspad in straatstenen. Juist in de herfst van 2020 zijn de fiets-paden wegens verzakkingen opnieuw gelegd met dezelfde stenen en in dezelfde breedte, zodat de authenticiteit van het wegdek volledig is gehandhaafd. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
16. Kijkend vanaf het 'Wissel Traats' naar de 'Hoeve Traats', die al lang niet meer als zodanig in gebruik is (en ook niet meer in handen van deze familie). De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
17. Kijkend vanaf het 'Wissel Traats' in noordwestelijke richting draaide de tram in een fraaie boog van 90 graden naar Fijnaart. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
18. Terugkijkend in zuidoostelijke richting naar het 'Wissel Traats' zie je in de verte de plek waar het 'Wissel Traats' lag en erachter 'Hoeve Traats'. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
19. Na de boog van 90 graden gaat het in één streep langs de Appelaarseweg naar Fijnaart. Vanaf 'Wissel Traats' lijkt de berm aan de oostzijde krapper dan vóór de wisselplaats. De tram reed dan ook rechts van de kasseienweg, waar nu het fietspad ligt. Ook kan de sloot in de loop van de tijd wat breder zijn gemaakt. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
20. Nogmaals een plaatje van de Appelaarseweg naar Fijnaart. De tram reed rechts van de weg, waar nu het fietspad ligt. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
21. Nogmaals een plaatje van de Appelaarseweg naar Fijnaart. De tram reed rechts van de weg, waar nu het fietspad ligt. De foto is gemaakt op 31 maart 2020.
 
 
22. Komend uit de Appelaarseweg moest de tram in een glooiende helling naar de hoger gelegen Molenstraat in Fijnaart worden geleid. De vroegere smalle aansluiting vanuit de polder was echter niet voldoende, zodat het perceel ten westen van de aansluiting werd aangekocht en de woning deels afgebroken. Het overblijvende deel met een afgeschuinde hoek ging dienst doen als 'Tramstation' voor Fijnaart. Tekening op basis van een foto uit Google Earth, 2021.
Lang duurde dit niet, want al in 1927 werd dit 'Tramstation' afgebroken om de weg te verbreden voor het zich uitbreidende verkeer op de weg en om de tram een wat royalere doorgang te geven. Nog geen zeven jaar later was het voor de tram in het vervoer van reizigers tussen Oud Gastel en Willemstad gedaan, terwijl het goederenvervoer al veel langer per vrachtauto ging.
 
 
23. Terug naar de aansluiting van de Appelaarseweg op de Molenstraat in Fijnaart. De glooiende helling is nog steeds aanwezig, terwijl de ruimte die destijds ontstond, nooit meer werd volgebouwd. De fotograaf staat op het punt waar de Appelaarseweg wat naar links begint te buigen. De tram reed ter hoogte van de stoeprand en boog ongeveer bij de lantaarnpaal verder naar links in de richting van de Molenstraat. Vervolgens reed de tram aan de noordzijde van de straat in westelijke richting naar de Nieuwe Molen. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
24. Een blik in de jaren vijftig op de Appelaarseweg in de richting van de Molenstraat laat zien, waar de tramweg destijds lag. Rechts van de weg lag het wegdek of fietspad er nog maar sjofeltjes bij. Ansichtkaart uit circa 1965.
 
 
25. Terugkijkend vanaf de Molenstraat naar de Appelaarseweg in de jaren vijftig is goed te zien, waar de tramweg destijds lag. Daar lag het wegdek of fietspad er nog maar sjofeltjes bij. De fietser rijdt niet voor niets links van de weg. Het huis, dat in de verte aan het einde van de weg lijkt te staan, bevindt zich in werkelijkheid in de bocht van de weg naar links. Ansichtkaart uit circa 1955.
 
 
26. De enige ansichtkaart van een reizigerstram tussen Oud Gastel en Willemstad. Uit de Appelaarseweg draait een tram (bestaande uit een locomotief, een rijtuig 1e en 2e klasse en een rijtuig 3e klasse) de Molenstraat op. Het 'tramstation' was gevestigd in het pand met de trapgevel, pal achter de tram.
 
 
27. Iets duidelijker is de foto, die aan de basis lag van de ansichtkaart van een reizigerstram tussen Oud Gastel en Willemstad. Uit de Appelaarseweg draait een tram (bestaande uit een locomotief, een rijtuig 1e en 2e klasse en een rijtuig 3e klasse) de Molenstraat op. Het 'tramstation' was gevestigd in het pand met de trapgevel, pal achter de tram.
 
 
28. Iets meer van de ligging van de tramweg in de boog vanaf de Appelaarseweg naar de Molenstraat en het stationsgebouw (al was dat niet meer dan een huis, waarin de agent van de ZNSM woonde) is te zien op een foto van de blijde intocht, ter gelegenheid van het feit dat Nederland sinds 1813 bevrijd was van de Franse bezetting. De optocht komt uit de richting Nieuwe Molen. Links op de hoek ligt het tramstation (met in de gevel het gelijknamige opschrift in een tegeltableau) en uiterst rechts (met gesloten etalage) staat de slagerswinkel van Adrianus D. Broere.
 
 
29. Gezicht vanuit het westen op de Molenstraat in Fijnaart. Een eindje verderop kwam de tram uit de laag liggende Appelaarseweg de op een dijk liggende Molenstraat op. Vervolgens reed de tram aan de noordzijde van deze weg naar de 'Nieuwe Molen', het dorp Oude Molen en het stadje Willemstad. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
30. Zodra de tram de Molenstraat had bereikt, reed deze 'immer gerade aus' in westelijke richting tot voorbij de 'Nieuwe Molen'. Kort voor de kruising bij deze molen stond aan de linkerkant de Fijnaartse 'Cooperatieve Stoomzuivelfabriek'. Het oudste gebouw kwam in 1902 tot stand. Aanvankelijk gebeurde de aanvoer van melk alleen door melkrijders met paard en wagen uit de omgeving. Behalve boeren, knechten en melkrijders poseren rechts ook enkele directieleden. Op de voorgrond, aan de noordzijde van de Molenstraat, liggen de rails van de ZNSM. De foto is gemaakt kort na de opening van de zuivelfabriek, gehuisvest in één hoofdgebouw met aan weerszijden een aanbouw, alles dwars op de weg staand.
 
 
31. Een eerste uitbreiding gebeurde met een soortgelijk hoofdgebouw als uit 1902. Pas in 1922 vond een flinke schaalvergroting plaats, waarvoor nog een hoofdgebouw werd gerealiseerd. Voor het aanbrengen van meer melk moest een beroep op de ZNSM worden gedaan. Want alleen de stoomtram was in staat om de verse ochtendmelk uit de wat verdere omgeving in een snel tempo naar de fabriek in Fijnaart te brengen. De schaalvergroting eiste al vrij gauw een uitbreiding met een derde hoofdgebouw, dwars op de weg staand. De ansichtkaart dateert uit circa 1910.
 
 
32. Voor de schaalvergroting was een kostbare spooraansluiting nodig, zie tekening verderop. Die werd in gebruik genomen in 1922. Hoogstwaarschijnlijk werden op deze foto de eerste voorbereidingen gedaan voor de aanleg van de spooraansluiting.
 
 
33. Op het 'spoor' aan de zuidzijde van de Molenstraat staan maar liefst vijf tramwagens en een vrachtwagen. De tram bleek echter al gauw niet zo snel en flexibel dan was gedacht. De na de Eerste Wereldoorlog op de weg gekomen vrachtauto, aangedreven met een verbrandingsmotor, bleek een zeer goed alternatief voor de toch wel trage stoomtram. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
Toch ging het de Fijnaartse 'Coöperatieve Stoomzuivelfabriek' niet goed af. Of de aanleg van een dure spooraansluiting de oorzaak was van het failissement in 1931 is niet bekend. Wel dat de leden van de coöperatie een fors financieel verlies leden en dat het hele complex in handen kwam van de plaatselijke Boerenbond.
 
 
34. Medio jaren dertig is er van de spooraansluiting bij de Fijnaartse 'Coöperatieve Stoomzuivelfabriek' niets meer te zien. Zelfs de molen lijkt niet meer in bedrijf te zijn.
 
 
35. Gezicht vanuit het oosten op de gebouwen van de plaatselijke Boerenbond te Fijnaart, 2 november 1975. Vroeger lag er voor een deel van de gebouwen een hoog perron voor het lossen van volle, dan wel het laden van lege melkbussen in lage bakwagens van de tram, al heeft dat werk niet langer dan een jaar of tien geduurd. Het grote gebouw links is een latere toevoeging als pakhuis voor de plaatselijke Boerenbond.
 
 
36. Gezicht op de 'Nieuwe Molen' uit 1752, die op het kruispunt van de Molenstraat uit het oosten (rechts) en de Appelaarsedijk uit het zuiden (achter de fotograaf) stond. De tram reed vroeger kort achter langs de molen. Foto W.A. Korpershoek, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, november 1963.
Anno 2020 is dit kruispunt al heel wat jaren geleden gewijzigd in een rotonde, terwijl ook alle op deze foto zichtbare huizen zijn afgebroken. Vanaf het kruispunt bij de 'Nieuwe Molen' bleef de tram steeds aan de noordzijde van de weg rijden.
 
 
37. In 1922 kreeg de zuivelfabriek een spooraansluiting op de ZNSM. Op een foto uit Google Earth (situatie uit 2020) is de ligging hiervan ingetekend. Duidelijk is wel dat voor het plaatsen van wagens tweemaal de Molenstraat moest worden overgestoken en zelfs nog het kruispunt, waarop de 'Nieuwe Molen' uit 1752 stond. De totale lengte van de wisselplaats was bijna 200 meter, van km 1,675 tot km 1,857, gerekend vanaf Oude Molen naar Fijnaart. De spooraanluiting kostte ongetwijfeld heel veel geld.
 
 
38. Een honderdtal meters voorbij de 'Nieuwe Molen' draaide de tram rechtsaf de Oudemolensedijk op (linksonder). Naar links ging de weg verder als Oude Heijningsedijk. De tram bleef aan de oostzijde van de Oudemolensedijk. Juist voorbij de bebouwing lag er vanaf de opening van de tramweg in 1906 een wisselplaats aan de westzijde van de dijk. Deze werd door de plaatselijke bewoners aangeduid als 't Wissel. De wisselplaats lag tussen km 1,387 (zwarte pijl onder) en km 1,183 (zwarte pijl boven) van de weg tussen het kruispunt te Oude Molen en de dorpskom van Fijnaart. In 1922 volgde met de spooraansluiting van de zuivelfabriek een eindje verderop aan de Molenstraat eigenlijk een tweede spooraansluiting op korte afstand. Nu is dat alles al lang verdwenen en staat daar een benzinestation. Tekening op basis van foto uit Google Earth, 2021.
 
 
39. De fotograaf staat ongeveer ter hoogte van de onderste zwarte pijl (in de foto van Google Earth hierboven) en kijkt in noordelijke richting. De tramrails van het hoofdspoor lagen rechts ter hoogte van de huidige fietspad. De tramrails van het wisselspoor aan de westzijde van de weg zijn te situeren op de plek van de tegelverharding, links van het fietspad. Kort achter de fotograaf kwam het wisselspoor terug in het hoofdspoor. De foto is gemaakt op 8 juni 2021.
 
 
40. De fotograaf staat iets ten zuiden van de bovenste zwarte pijl (in de foto van Google Earth hierboven) en kijkt in noordelijke richting. De tramrails van het hoofdspoor lagen rechts ter hoogte van de huidige fietspad. De tramrails van het wisselspoor aan de westzijde van de weg zijn te situeren in de strook tegelverharding, links van het fietspad. Iets voorbij de boom rechts kwam het wisselspoor terug in het hoofdspoor. De foto is gemaakt op 8 juni 2021.
 
 
41. Een eindje voorbij de wiselplaats maakte de dijk en daarmee ook het tramtraject een korte knik in oostelijke richting en ging het in één rechte lijn naar de bebouwde kom van Oudemolen. Kort na 1970 werd de Oudemolensedijk echter doorsneden door de A 59 met op- en afritten en andere constructies, zodat er van het oorspronkelijke tramwegtracé maar weinig overbleef. Voorbij de aansluiting reed de tram aan de zuidzijde van deze weg naar de buurtschap Oudemolen (nu inmiddels een een heel dorp).
 
 
42. Kort voor de aankomst in de buurtschap Oudemolen stond inderdaad de 'Oude Molen'. De 'Nieuwe Molen' was (helaas) na enkele tientallen jaren wiekenloos (en daarmee ook werkeloos te zijn geweest) op 24 mei 1972 genadeloos ten prooi aan de sloper gevallen. Daarentegen werd de 'Oude Molen' na vele jaren stilstand en een stille onttakeling in de jaren negentig gerestaureerd, waarmee deze een nieuw leven kreeg. De tram naderde de toenmalige buurtschap rechts van de weg, ongeveer op het huidige fietspad, en draaide in de verte met een krappe boog naar links de Stadsedijk op. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
43. Vanuit het zuidwesten draaide de tram in Oudemolen luid bellend, om berijders van andere voertuigen te waarschuwen, met een krappe boog naar de Stadsedijk in de richting Helwijk en Willemstad. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
44. Een eindje verderop aan de Stadsedijk in Oudemolen nog even terugkijkend, is in de verte nog juist de boog in zuidwestelijke richting te ontwaren. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
45. Van de aanleg van de eerste tramtrajecten in West-Brabant in 1892 zijn geen foto's bekend, des te interessanter is het dat dit bij de lijn Stampersgat - Willemstad wel is gebeurd. De foto is gemaakt tussen Fijnaart en Willemstad. Alvorens rails en dwarsliggers konden worden gelegd, moest het wegdek worden opgebroken om een ballastbed (grind en kiezelstenen) te kunnen aanleggen.
De foto is gemaakt in 1906.
 
 
46. Op Koninginnedag, 31 augustus 1906, werd op Oudemolen niet alleen gevlagd, maar ook gewerkt aan de aanleg van het tramtraject aan de oostzijde van de Stadsedijk. Links staan twee opzichters bij de aanleg genoeglijk met elkaar te praten, terwijl de fotograaf zijn best doet om de plaatselijke bevolking en de arbeiders op de gevoelige plaat vast te leggen.
 
 
47. Op Koninginnedag, 31 augustus 1906, werd op Oudemolen niet alleen gevlagd, maar ook gewerkt aan de aanleg van het tramtraject aan de oostzijde van de Stadsedijk. Links poseren twee opzichters bij de aanleg, terwijl de fotograaf zijn best doet om de plaatselijke bevolking en de arbeiders op de gevoelige plaat vast te leggen. De foto is iets verder op de Stadsedijk gemaakt.
 
 
48. Locomotief ZNSM 13 komt met enkele goederenwagens materialen (rails en dwarsliggers) brengen voor de aanleg van de lijn Oud Gastel - Willemstad. Vermoedelijk is de foto in 1906 gemaakt in de buurt van Oudemolen.
 
 
49. Langs de hele twee en een halve kilometer lange Stadsedijk lagen twee wisselplaatsen. Juist voorbij de laaggelegen Oost-middelweg (rechtsonder in beeld) begon de eerste ter lengte van zo'n 250 meter, ter hoogte van de witte auto. De Stadsedijk was en is nog op meerdere plaatsen vrij breed, zodat de tram alle ruimte had. De tramrails lagen ongeveer op de scheiding van het huidige asfalt en de klinkers ernaast, behalve bij de wisselplaats voorbij de Oostmiddelweg (circa km 19,5). Het wegdek lag daar in vroegere jaren meer naar het noorden dan nu, zodat de wisselplaats (van km 19,674 tot km 19,927) ten zuiden van de weg lag. De vrijgekomen ruimte, nu soms wel drie tot zes meter breed, die er nu ligt, was dus niet de plek van de wisselplaats. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
50. Ofschoon de Stadsedijk op een topografische kaart nagenoeg recht lijkt, is dat ter hoogte van het 'Gat van Boslust' (ook bekend als het 'Breede Gat'), een voormalige kreek, niet het geval. Staande op het vroegere tramwegtracé maakte de tram een aardige slinger op de hooggelegen polderdijk. Iets voorbij de slinger ligt de boerderij 'Boslust' rechts. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
51. Voorbij de slinger en nog steeds ongeveer staande op het vroegere tramwegtracé bevinden zich de afrit naar een fraaie boerderij. Vanuit de tram had je in vroeger dagen een prachtig uitzicht naar weerskanten. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
52. Ter hoogte van de laaggelegen Westmiddelweg (rechtsonder in beeld, circa km 21,1) lag er geen wisselplaats of laad- en losplaats. Dat was pas bij Helwijk het geval. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
53. Een eindje verderop (circa km 21,4) staat aan de linkerkant van de Stadsedijk, laag in de polder, het fraaie landhuis 'Dortmund'. Kort daarbij (circa km 21,5) bevindt zich kort tegen de weg een boerderij uit 1901. Deze laatste, Stadsedijk 95, lijkt nu nog het enige in originele staat zijnde pand, waar de tram in vroegere tijd langs reed, zoveel is er inmiddels 'vernieuwbouwd' of gesloopt. Kijkend in de richting Willemstad lagen de rails van de tram rechts op of tegen het fietspad. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
54. Terugkijkend in de richting Oude Molen lag het tracé van de tram links op of tegen het fietspad. Zo de boerderij op Stadsedijk 95 in 1906 de tram 'zag komen', zo zag hij deze ook gaan in 1937. De boerderij stond in 2020 te koop voor 345.000 euro. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
55. Nogmaals de boerderij uit 1901 aan de Stadsedijk 95. De situering van dit pand en de in de verte zichtbare huizen is goed vergelijkbaar met de hieronder staande foto van een 'opbraaktram' in 1937. Duidelijk is dat de rails rechts, deels op de weg en deels in de berm lagen, zowat op de plek waar de fotograaf op 6 november 2020 dit plaatje maakte. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
56. Zo er destijds geen draagkracht was om de tram te behouden, zo wordt anno 2023 deze boerderij het slachtoffer van de steeds maar wisselende belangstelling in de maatschappij. Zelfs de makelaar ziet het niet meer zitten om zijn bord nog recht te zetten en de regenpijp terug te hangen. Donkere wolken pakken zich samen voor het behoud van dit boederijtje. De foto dateert van 17 juli 2023.
 
 
57. Weer terug in de tijd. Nadat de tramdiensten in West-Brabant waren gestaakt, was het nog slechts wachten op de opbraak van alle infrastructuur. In juli 1937 kwam de lijn Oud Gastel - Willemstad aan de beurt. Zo rails en dwarsliggers in 1906 vanuit Oud Gastel waren aangelegd, zo ging de opbraak in tegenovergestelde richting, dus vanuit Willemstad.
Locomotief ZNSM 4 met, naast een bagagewagen voor het werkvolk, twee hoge bakwagens voor het verzamelen van dwarsliggers en twee platte wagens voor de rails, rijdt aan de Stadsedijk in de richting van Oude Molen. De juiste plaats van de 'opbraaktram' aan de Stadsedijk is niet bekend, hoewel deze niet ver van het pand Stadsedijk 95 zal zijn geweest. De foto is gemaakt op 23 juli 1937.
 
 
58. Ongeveer op dezelfde plaats aan de Stadsedijk, waar de tram een uurtje eerder nog kon rijden, is een ploegje werkvolk bezig met het verslepen van een railstaaf. De man met vest en uniformpet vooraan is ploegbaas en ex-conducteur G. den Rooijen. De foto is gemaakt op 23 juli 1937.
 
 
59. De eigenaar of gebruiker van het (huidige) pand Stadsedijk 143 trad destijds op als 'agent' voor de ZNSM. Bij hem kon je stuk- of bestelgoed bezorgen of afhalen. Hij zorgde dan dat het met de eerstvolgende reizigerstram verder ging. Tegelijkertijd nam hij de met de tram aangevoerde goederen in ontvangst, waarna je het bij hem kon afhalen of desnoods (tegen een kleine vergoeding) bezorgd kreeg. Het pand is overigens, compleet met achterliggende schuur, nog steeds in bijna oorspronkelijke toestand aanwezig en zelfs fraai opgeknapt.
 
Het pand Stadsedijk 143 lag overigens (en ligt nog steeds) circa 375 meter van het dorp Helwijk af en dat was niet in het voordeel van de dorpsbewoners. Het was echter voor de tram onmogelijk om bij de ingang van het dorp te stoppen. Komend vanaf Willemstad volgde een behoorlijk steile klim naar de hoge (destijds nog als waterkerende dijk bekend staande) Stadsedijk. Die helling kon zeker bij nat weer niet uit stilstand worden bedwongen. In omgekeerde richting was het niet mogelijk om zonder doorschuiven te stoppen onder aan de helling.
 
 
60. Een foto uit de jaren vijftig laat ons het huis met schuur (onder) aan de Stadsedijk goed zien.
 
 
61. Inmiddels is de tram al bijna 90 jaar geleden 'opgedoekt' . Toch werd onlangs in de kelder van het pand een ware vondst gedaan. In vroegere dagen hing bij menig 'agent' van de ZNSM aan de gevel van zijn huis een bord met de tekst HALTE DER STOOMTRAM. Dit was om aan te geven, dat de tram bij hem voor de deur stopte voor het in- en uitlaten van reizigers en het vervoer van stukgoederen. Op zich misschien wat vreemd zo'n eind buiten het dorp Helwijk, maar schuin tegenover het pand Stadsedijk 143 lag destijds ook een lagere school, die kinderen uit de verre omgeving trok.
 
 
62. De tweede laad- en losplaats lag kort voor de toenmalige buurtschap Helwijk, tussen km 22,360 en 22,510, kort voor het begin van het Steenpad naar Willemstad. De wisselplaats uit 1906 werd in 1924 aan de zuidzijde met 48 meter verlengd door het verplaatsen van wissel B. Ook was er nog een weegbrug. Tien jaar later was het al gedaan, door het opheffen van het goederen-vervoer per tram vanwege de sterke opkomst van de vrachtauto. Overigens is de ruimte voor de laad- en losplaats nog uitstekend bewaard gebleven en voor een deel als parkeerplaats in gebruik. Tekening op basis van foto uit Google Earth, 2021.
 
 
63. Voor het aanleggen van de tramweg aan de oostzijde van het smalle Steenpad naar Willemstad moest in 1906, zoals dat ook in Fijnaart het geval was, een strook van vier meter breedte worden aangekocht. Jaren na de opheffing van de tram werd deze strook naadloos bij de weg getrokken, zodat langs het Steenpad niets meer uit het verleden is te zien. Tekening op basis van foto uit Google Earth, 2021.
 
 
64. Ter plaatse van het hoogopgaande struikgewas (rechts van de verkeersborden) lag de afrit van de Stadsedijk naar het laag gelegen Steenpad (rechts in beeld). Vanaf de weegbrug bij Helwijk was het precies twee kilometer tot het punt waar de tramweg afboog naar het emplacement voor de Landpoort van Willemstad. De foto is gemaakt op 6 november 2020.
 
 
65. Een halve kilometer vanaf Helwijk in de richting Willemstad stond links van de weg Hoeve 'Moria' (huis en schuur) en rechts van de weg het buiten 'Stadzigt'. De foto dateert uit de jaren rond 1900 en geeft alleen een beeld van de oude Hoeve 'Moria'.
 
 
66. Vanaf Helwijk tot aan het emplacement aan de zuidoostzijde van Willemstad lag de tramweg van de ZNSM achter de bomen aan de oostzijde van het Steenpad. De ansichtkaart uit circa 1910 is gemaakt in noordelijke richting, ter hoogte van de Zuid Langeweg, juist rechts buiten beeld. Daar stond ook hoeve 'Stadzigt', waarvan het toegangshek nog is te zien. Links staat het nieuwe huis van de 'Moriahoeve', gebouwd in 1906 ter vervanging van het oude pand, zoals op voorgaande foto is te zien.
 
 

67. Gezicht vanuit het oosten op de 'Moriahoeve'. De naam staat op de voorgevel van de schuur. De tram reed in vroegere dagen pal achter de rug van de fotograaf van Helwijk naar Willemstad (of omgekeerd). De schuur dateert uit een veel latere tijd dan het huis.

 
 
68. In vroeger dagen kwam je Willemstad niet rechtstreeks binnen. Precies zoals de tram dat deed, reed je rechtdoor (via de huidige De Lierestraat), totdat je linksaf de Koningin Wilhelminalaan inging, om dan uit te komen op de vestinggracht en die naar rechts te volgen. Na een honderdtal meters kwam je uit op het punt, waar het huidige Steenpad overgaat in de Landpoortstraat. Pas in de late jaren zestig kon je rechtstreeks naar Willemstad rijden, via de nieuw aangelegde gebogen verbindingsweg. Tekening Marius Broos, op basis van een foto uit Google Earth, 2021.
 
 
69. Het eindpunt van de ZNSM in Willemstad was een heus tramstation, kort voor de vestinggracht. Het bestond uit een haltegebouw met wachtlokaal en goederenopslagplaats. Apart hiervan stond een retiradegebouwtje (niet op tekening). Voor de tramdienst was er een locomotieven- en rijtuigenloods met in het gebouw een hooggelegen waterreservoir. Ook was er er een bergplaats voor steenkolen. Voor het (naar later bleek) schaarse vervoer van goederen lag er een lange laad- en losweg. Kennelijk verwachtte de ZNSM in 1906 heel veel van zowel het reizigers- als het goederenvervoer. Nergens in haar tramwegnet was een dergelijk groots opgezet station aanwezig. Locomotief ZNSM 5 staat gereed voor vertrek met drie reizigersrijtuigen, een bagagewagen en twee goederenwagens naar Roosendaal. Foto J.J. van Wouwe, Willemstad, 1907.
 
 
70. Plattegrond van het emplacement bij Willemstad met daarop voorgesteld alle faciliteiten voor het vervoer van reizigers en goederen.
 
 
71. Bij de officiele opening op 14 december 1906 reed er een uiteraard een speciale tram voor directieleden en hun genodigden. Met enkele personeelsleden poseert een aantal van hen bij de westzijde van de locomotieven- en rijtuigenloods.
 
 
72. Locomotief ZNSM 3 met post-bagagewagen (D3 of D4), circa 1915. Van links naar rechts poseren stoker, machinist (in licht gekleurde kiel op zijn machine), twee conducteurs (met geldtas), depotchef M. de Hoon en twee postbeambten voor de fotograaf.
 
 
73. Het haltegebouw met wachtlokaal en goederenopslagplaats. Schuin erachter staat het retiradegebouwtje met aparte privaten en waterplaatsen voor dames en heren, circa 1930. Het onderhoud van het emplacement liet wel wat te wensen over, zo zeer al was de financiele nood inmiddels bij de ZNSM gestegen.
 
 
74. Locomotief ZNSM 3 is even te voren in Willemstad aangekomen, circa 1910. Maar liefst zes personeelsleden willen op de foto staan. Links staat het haltegebouw met wachtlokaal. Rechts is de locomotieven- en rijtuigenloods te zien. Een andere locomotief van de ZNSM staat al gereed om aan te koppelen voor de tram terug naar Oud Gastel.
 
 
75. Aan de oostzijde van de locomotieven- en rijtuigenloods poseert een drietal personeelsleden van de Dienst van Weg & Werken, circa 1930. Rechts in de verte staat de toen nog nieuwe villa 'Zonnehoek', thans liggend aan de Koningin Wilhelminalaan 1.
 
 
76. Het Noorse houten huis van burgemeester J.C. Pape (inzet) uit 1911 stond even buiten de vesting Willemstad, later Koningin Wilhelminalaan. In de tuin zit mevrouw Pape met vier kinderen. Het huis werd na het vertrek in 1920 van de familie Pape verkocht en verplaatst naar Huis ter Heide bij Utrecht. Buiten de vesting mocht destijds in Willemstad, en dan nog bij hoge uitzondering, alleen in hout worden gebouwd. Er zijn mij geen foto's bekend van de juiste ligging van het majestueuze huis in de omgeving.
 
Justus Cornelis Pape (* 6 januari 1882 te Ouder-Amstel, † 25 mei 1931 te Den Haag) was van 1911 tot in 1920 burgemeester van Willemstad en van 1920 tot zijn overlijden in 1931 burgemeester van Rijswijk (en lid van de Anti-Revolutionaire Partij). Na zijn studie werkte hij aanvankelijk als commies bij de Nederlands-Indische Spoorweg-Maatschappij, waarvoor hij op 9 januari 1904 met de Sindoro naar Nederlands-Indië vertrok.
Later was Pape nog ambtenaar bij de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen in Nederland en volontair bij de secretarie van de gemeente Huissen. Pape kwam voort uit een oud patriciërsgeslacht. Hij was een zoon van Justus Willem Jacob Pape en in 1909 trouwde hij in Arnhem met Henriëtte Hurrelbrinck, dochter van schrijver Louis Lamberts Hurrelbrinck. Na zijn overlijden werd hij in Rijswijk gekarakteriseerd als “een rechtvaardig, onpartijdig en beminnelijk burgemeester.”
 
 
77. In vroegere dagen bood Willemstad vanuit het zuiden een mooie toegang tot de vesting. Enkele huizen uit de jaren dertig zijn er nog altijd aanwezig, hoewel de omgeving al lang meer de uitstraling van een villawijkje met veel natuurschoon heeft.
 
 
78. In de hoop meer reizigers- en goederenvervoer te verwerven, deed de ZNSM verwoede pogingen om haar trams door te laten rijden naar de haven. Pas in 1926 slaagde zij daarin, maar toen was het al te laat. Autobussen en vrachtauto's waren inmiddels al zodanig goed ontwikkeld en niet aan vergunningen gebonden, dat zij de trams veel vervoer afsnoepten door voor hen uit te rijden. Tekening op basis van foto uit Google Earth, 2021.
 
 
79. De doortrekking van het Steenpad met de tramlijn vergde in 1918 de afbraak van de drie bruggen bij het Ravelijn en de Landpoort. In de verte, rechts van het midden, is het haltegebouw met wachtlokaal, goederenopslagplaats en het retiradegebouwtje nog juist te zien. De tramrails tussen het emplacement en de haven van Willemstad zijn nog niet aangelegd. Links staat het monument ter gedachtenis van de mobilisatie in de jaren 1914-1918.
 
 
80. Na de verlenging van de tramweg in 1926 vanaf het emplacement (links buiten beeld) naar de haven reed de tram via de Singel-gracht naar de Landpoortstraat. Kort voor de Landpoort draaide de tram voor het 'poortgebouw' langs naar het noorden en reed pal langs de vestingwerken in de richting van de molen ('D' Orangemolen'). Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
81. Locomotief ZNSM 3 is in 1926 met een reizigerstram onderweg gestopt langs de Landpoortstraat in Willemstad, juist op het (verlengde) tracé tussen het tramstation en de haven (waar vooorheen een strook vestinggracht lag). De tram is afkomstig van het eindpunt aan de haven en dus gefotografeerd in noordwestelijke richting. Naast de tram, bestaande uit een rijtuig 1e en 2e klasse, een rijtuig 3e klasse, een bagagewagen en een post-bagagewagen, staat conducteur Den Rooijen. Overigens reed er toen maar één enkele tram per dag naar en van de haven in Willemstad.
 
 
82. en 83. Rijdend vanaf het tramstation naar de haven zag je in de verte links de Rooms-Katholieke kerk van Willemstad (links) en kwam je nog vóór de 'Landpoort' (rechts) het stadje vanuit het zuidoosten binnen. De tram draaide meteen voor de bebouwing naar het noorden af.
 
 
84. Een beeld van het traject langs de vestingwallen aan de oostzijde van Willemstad, gezien in noordelijke richting.
Ansichtkaart uit circa 1927.
 
 
85. Een beeld van het traject langs de vestingwallen aan de oostzijde van Willemstad, gezien in zuidelijke richting. Rechts rijst de toren van de Rooms-Katholieke kerk van Willemstad op. Ansichtkaart uit circa 1927.
 
 
86. Nogmaals een beeld van het traject langs de vestingwallen van Willemstad, gezien in zuidelijke richting en ongeveer op dezelfde plaats als in de vorige afbeelding. Rooms-Katholieke kerk van Willemstad op. De fotograaf staat met zijn rug naar de achter hem gelegen molen ('D' Orangemolen'). Bij gladheid door sneeuw of afgevallen bladeren had de tram hier soms de grootste moeite om 'boven' te komen. Ansichtkaart uit circa 1927.
 
 
87. en 88. Kijkend in noordwestelijke richting naar de molen ('D' Orangemolen') draait de tramweg vanaf de vestingwerken (links buiten beeld) naar de Bovenkade in de richting van het stadhuis (rechts). Ansichtkaarten uit circa 1930.
 
 
89. Kijkend in noordwestelijke richting vanaf de molen ('D' Orangemolen') draait de tramweg vanaf de vestingwerken (links buiten beeld) naar de Bovenkade in de richting van het stadhuis. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
90. De Bovenkade met op de achtergrond het (voormalige) stadhuis, waar de tram tussen 1906 en 1935 het midden van de weg aanhield. De foto dateert van 17 juli 2023.
 
 
91. De Bovenkade, kijkend in noordwestelijke richting, met op de achtergrond het (voormalige) stadhuis, waar de tram tussen 1906 en 1935 het midden van de weg aanhield. De foto dateert van 17 juli 2023.
 
 
92. De Bovenkade, kijkend in noordwestelijke richting, met op de achtergrond het (voormalige) stadhuis, waar de tram tussen 1906 en 1935 het midden van de weg aanhield. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
93.Gezicht vanaf de Landpoortstraat op de Achterstraat, met op de achtergrond de molen ('D' Orangemolen'), waar de tram tussen 1906 en 1935 voorlangs reed. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
94. Terug naar de Bovenkade. Met op de achtergrond het stadhuis in beeld draaide de tram tot eind 1935 vanaf de Bovenkade naar de haven van Willemstad. Op last van de Provinciale Waterstaat werd in dat jaar de tramweg omgelegd ten noorden van de molen ('D' Orangemolen') om dan via de Benedenkade met een krappe boog kort langs het Arsenaal en het Geniegebouw weer aan te sluiten op het tracé naar de haven. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
95. De reizigersdienst was al opgeheven, toen Provinciale Waterstaat in 1935 de Bovenkade vrij van rails wilde hebben in verband met een toekomstige dijkverhoging. Eind 1935 werd het werk uitgevoerd, zoals op de tekening is aangegeven. Voortaan lagen de rails ten noorden van de molen ('D' Orangemolen') om dan via de Benedenkade met een krappe boog kort langs het Arsenaal en het gebouw van de Genie weer aan te sluiten op het tracé naar de haven. Nadat de ZNSM, inmiddels opgegaan in de BBA, in januari 1937 alle goederenvervoer per tram had gestaakt, werd in april 1937 een begin gemaakt met het opbreken van alle rails en dwarsliggers.
 
 
96. Met op de achtergrond het nog steeds bestaande 'Hotel Bellevue' in beeld en rechts achter de kiosk het raadhuis draaide de tram tot eind 1935 vanaf de Bovenkade naar de haven. Ansichtkaart uit circa 1930, zie ook tekening hierboven.
 
 
97. Met op de achtergrond het oude raadhuis in beeld en rechts de kiosk draaide de tram tot eind 1935 vanaf de Bovenkade naar de haven. De foto is gemaakt op 31 juli 1926, zie ook tekening hierboven.
 
 
98. Vanaf de Bovenkade draaide de tram tot eind 1935 vanaf de Bovenkade naar de haven. De situatie is tot op de dag van vandaag nagenoeg onveranderd gebleven. Alleen de muziekkiosk heeft in de loop der tijd het veld moeten ruimen. De foto dateert van 17 juli 2023.
 
 
99. Nogmaals een beeld van de Bovenkade vanaf de westzijde. Links in het midden staat het 'Hotel Bellevue'. De tram draaide tot eind 1935 vanaf de Bovenkade naar de haven.De foto dateert van 17 juli 2023.
 
 
100. Nogmaals een beeld van de Bovenkade vanaf de westzijde. Links in het midden staat het 'Hotel Bellevue'. De tram draaide tot eind 1935 vanaf de Bovenkade naar de haven. De foto dateert van 17 juli 2023.
 
 
101. Eén van de weinige afbeeldingen met rails op de Benedenkade is de reclameprentbriefkaart van het 'Hotel Schippershuis'. Heel wrang is ook het feit dat rechts in beeld een autobus van D. de Bruin uit Willemstad staat. Hij was één van de meest geduchte concurrenten van de ZNSM, want al in het begin van de jaren twintig roomde hij het tramvervoer af met een 'wilde' autobusdienst (zonder concessie van de rijksoverheid, want die regelgeving was er toen nog niet), van Breda over Leur, Zevenbergen en Klundert naar Willemstad. In minder dan anderhalf uur tijd bracht hij in 1936 de Bredanaren naar en van Willemstad. Per tram via Oud Gastel en Fijnaart was de reistijd in 1928 nog 3.15 uur en daarna was die niet of nauwelijks meer gewijzigd. Ansichtkaart uit circa 1936.
 
 
102. Dienstregeling met ingang van 18 mei 1936 van de 'Eerste Willemstadsche Autobusdienst' van D. de Bruijn uit Willemstad. Uiteraard ging het hem ook om toeristen een boottocht op het Hollandsche Diep te verkopen. Bovendien kon hij hen het 'Hotel Schippershuis' aanbevelen, vast en zeker één van zijn vrienden.
 
 
103. De verlenging van de tramweg tot op de havenkade (Lantaarndijk) gaf de ZNSM de mogelijkheid aanvullend vervoer te bieden, in aansluiting op de bootdienst van de Rotterdamsche Tramweg-Maatschappij (RTM) tussen Numansdorp en Willemstad over het Hollandsch Diep. De ZNSM reed door tot op de steiger van de RTM, waar de foto is gemaakt van locomotief ZNSM 2, het nieuwe rijtuig AB 1 (gebouwd door het Rotterdamse 'Allan'), met voor en achter nog een (post)bagagewagen. De weinige doorgaande reizigers hoefden door de twee à drie maal per dag rijdende tram niet meer te voet naar de zuidzijde van Willemstad of omgekeerd. Foto uit circa 1927.
 
Overigens lag er op de steiger ook een wisselplaats (zie foto uit Google Earth), waardoor de locomotief na aankomst aan de haven kon 'omlopen' en terugkeren met de tram naar het station aan de zuidzijde van Willemstad. Het tweede spoor is al niet meer te zien vanwege de hoge begroeiing.
 
 

De 'tramhuizen' in Willemstad
 
 
104. Voor de huisvesting van vier personeelsleden met hun gezinnen liet de ZNSM in 1907 aan de Landpoortstraat 14, 16, 18 en 20 vier woningen onder één kap bouwen, verdeeld in twee beneden- en twee bovenwoningen met elk een eigen voordeur aan de straat. Anno 2020 staan ze er nog steeds en wel in gerestaureerde toestand. Gezicht vanuit de Achterstraat op de vier huizen aan de Landpoortstraat. De foto is gemaakt op 15 november 1997.
 
 
105. Links: Gezicht vanuit de Achterstraat op de vier huizen aan de Landpoortstraat. Rechts: Gezicht in de Landpoortstraat in oostelijke richting op de vier huizen van de ZNSM. De foto's zijn gemaakt op 15 november 1997.
 
 
106. De eerste bouwtekening werd op 8 januari 1907 door de ZNSM ingediend bij het gemeentebestuur te Willemstad. Uiteindelijk werden de afstanden tussen de ramen iets gewijzigd uitgevoerd.
 
 
107. De vier huizen van de ZNSM staan in Willemstad bekend als 'DE TRAMHUIZEN', al zijn ze al in 1931 van de hand gedaan. In 1994 zijn ze volledig gerestaureerd, vandaar dat er toen een gedenksteen is ingemetseld. Deze is op 4 november 1994 onthuld door Elizabeth van Leenen, geboren op 24 november 1932 te Oud-Beijerland.
 
 

De laatste trams in Willemstad
 
 
108. Tot en met de zomerdienst van 1933 reden er nog trams in de reizigersdienst tussen Oud Gastel en Willemstad. Per dag reden er slechts vier trams heen en terug, waarvan er slechts twee de reizigers tot op de steiger (aan de Lantaarndijk) voor de aansluitende bootdienst van de RTM brachten.
 
 
109. Vanaf sinds 7 juli 1933 reden er tussen Oud Gastel en Willemstad geen reizigerstrams meer. Wel is de ZNSM nog tot 4 oktober 1934 de exploitant en daarna de BBA. Nog slechts drie bietencampagnes is de tram van de partij, waarna het vervoer vooral overgaat naar de vrachtauto. Gedeelte van een advertentie in ‘De Grondwet’ van 14 oktober 1933. Bewerking Marius Broos.
 
Overigens was de frequentie van de autobusdienst echt niet hoger dan in de tijd van de stoomtram, zo weinig aanbod van reizigers was er op dit traject. Er was een heel duidelijk onderscheid tussen de dienst op werkdagen, of zon- en feestdagen. Wel was er nog steeds een aansluiting op de bootdienst van de RTM in de haven.
 
 

Tot slot drie panorama's vanaf het raadhuis
 
 
110. Gezicht vanaf de toren van het raadhuis in de richting van het Hollandsche Diep. Ansichtkaart uit circa 1905 (zie ook voorgaande foto's en tekeningen voor de latere sporenligging).
 
 
111. Gezicht vanaf de toren van het raadhuis in de richting van de molen ('D' Orangemolen'). Ansichtkaart uit circa 1905. De tram is er dan nog lang niet, zie ook voorgaande foto's en tekeningen voor de latere sporenligging.
 
 
112. Gezicht vanaf de toren van het raadhuis in de richting van de Voorstraat, 12 mei 1915. De tram is er dan nog lang niet, zie ook voorgaande foto's en tekeningen voor de latere sporenligging. In de Voorstraat loopt een peloton soldaten. Op de achtergrond staat de 'Koepelkerk' en rechts de kerk voor de Gereformeerden.
 
 
Literatuur: M.J. van Gink, Uit Willemstads tramverleden. Vroegere tramplannen en de ZNSM-stoomtramlijn Oud Gastel - Willemstad,
in: jaarboek 6, heemkundekring 'De Willemstad', 1996, blz. 76-106.