Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Per tram van Kruisland naar Steenbergen (deel 2)

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed, op weg van Gastelsveer naar Kruisland (deel 1) en Steenbergen (deel 2).

01. Terugkijkend vanaf de Brugweg naar de beeldbepalende kerken van Kruisland wordt dit gezicht in latere dagen flink vertroebeld door een loods en antennes voor de in de jaren zestig volop in zwang komende televisies. Dertig jaar eerder zagen tramreizigers vanuit hun rijtuig beslist een landelijker beeld. Het standpunt van de fotograaf is rechts van de weg, waar vroeger ook de tram reed en nog altijd de ruimte vrij is gebleven. De foto dateert van 17 oktober 1976.

02. Gezicht vanaf de Brugweg naar Kruisland met rechts tussen weg en bomen het vroegere tracé van de tramweg, 5 november 2020.

03. Gezicht vanaf de Brugweg naar Kruisland met rechts tussen weg en bomen het vroegere tracé van de tramweg, 5 november 2020.

04. Komend vanaf Kruisland staat aan je rechterhand, kort voor de Lange Brug, de eeuwenoude boerderij met de naam 'Darinc-huijsen', 25 oktober 1987.

05. Kort na de passage van de Lange Brug (over de Tuimelaarskreek) zie je aan je linkerhand een woonhuis, dat vroeger ook als café dienst deed. Iets verderop staat een boerderij met de naam ''t Haantje', maar eigenlijk is dit de naam van een buurtschap iets verder op in de 'Boonhilsche Polder'. De tram kwam van links en draaide dan naar rechts de 'Boonhilsche Polder' in, 9 oktober 2020.

06. De Brugweg gaat geruisloos over in de Princenbosseweg en buigt naar het zuiden af in de richting Wouw. De tram ging echter rechtuit en reed de Brugweg in (achter de fotograaf), 9 oktober 2020.

07. In een foto uit Google Earth is de eerste wisselplaats van de ZNSM in de Boonhilsepolder getekend. Omdat er naast de weg geen plaats was, kocht de ZNSM van een aanliggende eigenaar een stuk land om daarop een wisselplaats annex laad- en losplaats aan te leggen. Rijdend in de richting Steenbergen werd na de wisselplaats de linkerzijde van de weg met de naam 'Boonhil' gevolgd.

08. Op 9 november 1923 ontspoorde op de Brugweg een bietentram, komende vanaf de wisselplaats en rijdende naar het Gastels-veer. Het bericht in de Roosendaalse krant met de naam 'De Grondwet' spreekt voor zich. De plaatselijke jeugd stond er natuurlijk met de neus bovenop. Aangezien ze tijdens de opname allemaal bewogen, is op deze plaats het krantenbericht geplakt. Achter de locomotief is de grote en hoge schuur van boerderij ''t Haantje' uit 1911 te zien en verderop het huis bij de Lange Brug.

09. Ongeveer 500 meter verderop naar het noorden werd de Kruisbeek gepasseerd via een apart gelegen brug aan de westzijde van de nog onverharde weg. Jaren na de opheffing van het trambedrijf is de wegbrug vernieuwd en hoger gelegd, maar daarbij verdween het tracé van de tram deels onder het talud. De bermsloot kon echter blijven liggen op de plaats, waar deze in 1892 naar toe was verlegd om de brug voor de tram te kunnen aanleggen. Alleen vanuit de lucht is het voormalige tracé nog goed te herkennen.

10. Gezicht op 9 oktober 2020 vanuit het zuiden op de brug over de Kruisbeek. Links lag, parallel aan de sloot, het tracé van de tramweg, vergelijk de foto vanuit de lucht.

11. Gezicht vanuit het noorden op de brug over de Kruisbeek, 5 november 2020. Rechts van de weg, deels op de huidige verharding en mooi parallel aan de sloot, lag het tracé van de tramweg, vergelijk de foto vanuit de lucht.

12. Weer ongeveer 500 meter verderop naar het noorden boog de tramweg naar het westen af. Om een vloeiend verloop van de boog te kunnen krijgen, moest een stukje grond worden aangekocht, dat nog altijd zichtbaar in het veld aanwezig is.

13. Bij gebrek aan een foto vanuit de lucht, waarop de plek van een vroegere laad- en losplaats is te zien, nemen we onze toevlucht tot de topografische kaart van 1901. Bij de pijl lag aan de noordzijde van de weg een laadplaats voor suikerbieten. Tot voor enkele jaren was het perceel nog steeds in het veld te zien. Vanuit het hoofdspoor aan de zuidzijde van de weg was het spoor op de laad- en losplaats bereikbaar vanuit het westen en het oosten. Het poldergebied tussen 'De Vierhoevensche Watergang' in het zuiden, 'De Naauwe Beek' in het noorden en 'De Beek' in het oosten kreeg in 1892 met de tram een uitstekende aan- en afvoermogelijkheid van meststoffen en landbouwproducten.

14. De nagenoeg haakse bocht in de weg met de naam 'Boonhil' werd in 1892 in het belang van de tram in een vloeiende boog gelegd. Uit het verleden van de 'Boonhil' is samensteller dezes slechts één, hieronder opgenomen, foto uit circa 1940 bekend. Op deze foto uit Google Earth is de plek van de opname en de beeldhoek ervan ingetekend. Hemelsbreed is de afstand tussen fotograaf en boerderij zo'n vijfhonderd meter.

15. De tram reed hier vroeger rechts in de brede grasberm, terwijl de telefoonpalen links van de weg staan. Heel in de verte, links, staat de boerderij (huis en schuur) en dat pand was de sleutel voor de plaats van de fotograaf bij het maken van deze opname rond 1940. De 'Boonhil' bleef tot minstens de jaren zestig onverhard. Bij nat najaars- en winterweer zal het voor paarden een zwaar werk zijn geweest om karren en wagens door het gebied te trekken. De tram had daarmee geen moeite, maar moest het in de jaren dertig afleggen tegen het opkomende vervoer met vrachtauto's en autobussen. De boerderij, links in beeld, is dus nog tot op de dag van vandaag aanwezig.

16. Gezicht vanuit de verte op de boerderij, zoals die ook op de foto uit circa 1940 (hierboven) al bestond, 5 november 2020.

17. Uit de Boonhilse Polder komend bleef de tram keurig links van de weg rijden, totdat de 'Rode Brug' werd bereikt. Deze brug lag over het water tussen 'De Roode Weel' en de 'Wiel van de Drenkhoos'. Evenals bij de brug over de Kruisbeek week de tram naar links uit om het water te kruisen via de apart van de weg liggende trambrug, aangeduid als de 'Rode Brug'. Kort erop volgde een nagenoeg haakse bocht naar rechts, die ongetwijfeld tot heel wat geknars van de wielen van de tramrijtuigen en wagens zal hebben geleid.

18. Na de passage van de 'Rode Brug' reed de tram weer keurig links van de weg totdat de 'Overval' werd bereikt. Hier sloot de weg uit de Boonhil aan op de 'Kruislandsche Polderdijk' (naar rechts) en 'Afgeslechte Dijk' (naar links). De tram werd via een glooiend tracé, dat nog steeds in het veld herkenbaar is, naar de zuidzijde van het dijktalud geleid. In westelijke richting ging het op Steenbergen aan. Het huidige fietspad is zowat helemaal op het voormalige tramwegtracé langs de 'Afgeslechte Dijk' (tevens N 641) gelegd.

19. Kijkend vanaf het kruispunt met de 'Afgeslechte Dijk' naar beneden, kwam in vroeger dagen een tram uit de Boonhil 'naar boven' via een glooiend tracé, zoals voorgesteld met de witte lijn, 5 november 2020.

20. Komend vanuit de Boonhil bleef de tram aan de zuidzijde van de 'Afgeslechte Dijk' rijden, op de plaats waar nu rechts achter de bomen het fietspad ligt. De fotograaf staat met de rug naar Steenbergen en kijkt op 5 november 2020 n de richting van het kruispunt met de Boonhil. Overigens moest de ZNSM destijds (in 1892) het hele dijklichaam van de 'Afgeslechte Dijk' aankopen om een tramweg te kunnen aanleggen op slechts (circa) een tiende van de totale breedte. Dat betekende een behoorlijke investering, die de ZNSM nog enigszins rendabel wist te maken door de brede noordzijde van de dijk in bouwpercelen te verkopen aan gegadigden, waaronder zich ook een aantal personeelsleden meldden. Dit alles was echter niet genoeg om alles te verkavelen, zodat de maatschappij aan de noordzijde van de dijk zelf twee-onder-één kaphuisjes liet bouwen om te verhuren. Menig Steenbergenaar begon hier aan de 'Afgeslechte Dijk' zijn eerste huwelijksjaren om vervolgens elders een eigen woning te (laten) bouwen of het huurhuisje te kopen van de ZNSM. Vooral personeelsleden deden dit, waarschijnlijk onder gunstiger voorwaarden. Hoe dan ook, de ZNSM was mede actief als onroerend-goed exploitatie-maatschappij, hetgeen misschien nog wel meer in het laatje bracht dan de schaarse aantal reizigers en tonnage aan goederen. Overigens zijn de huidige woningen stuk voor stuk ontstaan uit het samenvoegen van die twee-onder-één kaphuisjes van de ZNSM.

21. Aan de oostzijde van het huidige Steenbergen ligt heden ten dage een autoweg (Dinteloordseweg / Rondweg-Oost), waarop de oostelijke in- en uitvalsweg (Nassaulaan) van het stadje is aangepast. Zo is er nu niet veel meer van het vroegere tramwegtracé te herkennen. Pal tegen de buitenste vestingwerken lag het depot van de ZNSM, waar alle trams naar en van Steenbergen met het personeel hun thuisbasis hadden.

22. Mede dankzij het nabijgelegen kerkhof op de voormalige vestingwallen is de plaats van het vroegere depot van de ZNSM deels intact gebleven en in gebruik als parkeerterrein voor auto's. In de foto uit Google Earth zijn de gebouwen en sporen ingetekend.

23. Een tekening van het hele complex, dat pas in 1895 is gebouwd, geeft duidelijkheid over de bestemming van de gebouwen. Hoe lang het na 1937 nog heeft bestaan en in welke hoedanigheid is mij niet bekend.

24. Komend vanaf het depot (rechts buiten beeld op foto boven) reed de tram via de huidige Nassaulaan, die na een flauwe bocht (naar links) overgaat in de Kruispoortstraat, in de richting van de Grote Kerk. Om vanuit de Kruispoort vóór de kerk (en het Kerkplein) naar de Grote Kerkstraat te kunnen rijden, moest de ZNSM een stukje van het kerkhof aankopen en een nieuwe muur (in een boogvorm) laten zetten (links op foto boven).

25. Komend vanaf het depot reed de tram via de huidige Nassaulaan, waarlangs fraaie huizen werden gebouwd, die er nog altijd staan (zie vorige foto boven, uiterst rechts, en volgende foto). Nog enkele tientallen jaren na de komst van de tram reed je aan de zuidoost-zijde van Steenbergen door landelijk gebied, en dat binnen de vestingwallen.

26. De op 5 november 2020 in herfsttooi zijnde bomen laten slechts een minder duidelijk plaatje van de villa's aan de Nassaulaan toe. De fotograaf staat ongeveer op het vroegere tracé van de tramweg, dat nu als fietspad in gebruik is.

27. Deze ansichtkaart is ter hoogte van de Binnenvest bij het kerkhof van de Nederlands Hervormden gemaakt, kijkend naar het oosten. In de verte is een grote boerenschuur te zien die ook op een voorgaande ansichtkaart is te ontwaren.

28. Deze ansichtkaart is ter hoogte van de Binnenvest bij het kerkhof van de Nederlands Hervormden gemaakt, kijkend naar het oosten. In de verte is een grote boerenschuur te zien die ook op een voorgaande ansichtkaart is te ontwaren.

29. Nog iets verder naar het westen, ter hoogte van het kerkhof van de Nederlands Hervormden en kijkend in oostelijke richting, stond de fotograaf ter hoogte van het 'Station Stoomtram' van de ZNSM (zie volgende ansichtkaart).

30. Enkele stappen verder naar het centrum was in een al bestaand herenhuis het 'Station Stoomtram' van de ZNSM gevestigd, waar de agent van de tramwegmaatschappij voor het aannemen en bestellen van stukgoederen was gehuisvest.

31. De ligging van het 'Station Stoomtram' van de ZNSM is aangeduid met witte stip in het desbetreffende gedeelte van de 'twee onder-één-kap'. Links daarvan stond destijds een pand met brede 'speklagen' en daarnaast was er toen en is er nog steeds gang naar achter. Van het pand met brede 'speklagen' is echter weinig fraais meer overgebleven, maar aan de andere kant van het gangpad staat het destijds al fraaie pand nog steeds fier overeind.

32. Het fraaie pand, dat op beide voorgaande ansichtkaarten staat, is nog steeds aanwezig, alhoewel verbouwd. Uiterst rechts staat het dubbele woonhuis, waarvan de linkerhelft dienst deed als 'Station Stoomtram'.

33. Om vanaf het Kerkplein vóór de kerk naar de Grote Kerkstraat te kunnen rijden, moest de ZNSM een stukje van het kerkhof kopen en een nieuwe muur (in een boogvorm) laten zetten.

34. en 35. Tweemaal de muur uit 1892 in beeld, links en rechts vanaf het Kerkplein. Duidelijk is de fraaie, omhoog lopende boog te zien die de ZNSM moest maken om naar de westzijde van het stadje te kunnen rijden. Meer dan eens moest de machinist extra stoom bijzetten en waren de exhaustslagen van de locomotief tot op verre afstand te horen, 22 april 2020.

36. Gezicht vanaf het Kerkplein op de muur uit 1892 met de Jacobuskerk van de Nederlands Hervormden in beeld. Rechts achter is het vroegere 'Station Stoomtram' nog te onerscheiden, 22 april 2020.

37. Links: Op 1 oktober 1907 maakte G. de Hoog (namens Monumentenzorg, nu Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) vanuit de Grote Kerkstraat een foto van de Jacobuskerk, waarop de tramrails vanaf het Kerkplein naar de westzijde van Steenbergen goed zijn te zien. 38. Rechts: Ruim een eeuw later is er aan dit beeld nog niet zoveel gewijzigd. Alleen de rails van de ZNSM zijn al bijna 90 jaar geleden verdwenen, 22 april 2020.

39. Nog een beeld van de Grote Kerkstraat in de jaren dertig met de beeldbepalende Jacobuskerk van de Nederlands Hervormden.

40. Nogmaals een beeld van de Grote Kerkstraat met in de verte de beeldbepalende Jacobuskerk. Links ligt de Markt met aan het andere einde de fraaie Sint Gummaruskerk, gebouwd in 1901 naar het ontwerp van architect Pierre Cuypers en verder uitgewerkt door zijn zoon Joseph Cuypers en Jan Stuyt. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd er in en rond Steenbergen hevig gevochten. Daarbij werd de Sint Gummaruskerk, die een enorm uitzicht over de hele West-Brabantse regio bood, opgeblazen. Alle torens stortten in, het schip brandde uit en al het fraaie glas-in-loodwerk ging toen verloren. Ansichtkaart uit circa 1900, collectie F. van den Kieboom, Steenbergen, ontleend aan website www.wijkregistersteenbergen.nl

41. Nogmaals een beeld van de Grote Kerkstraat met in de verte de beeldbepalende Jacobuskerk. Het huis op de hoek is grondig herbouwd. Ansichtkaart uit circa 1935.

42. Gezicht vanaf de toren van de Jacobuskerk naar het westen. Rechts staat de majesteuze Sint Gummaruskerk in beeld. De ZNSM reed (de ligging van de tramweg is een witte lijn getekend) vanaf de Jacobuskerk langs de Grote Kerkstraat en de Kaaistraat naar het kruispunt met aansluitingen naar de suikerfabriek, Sint-Philipsland en Halsteren.

43. en 44. Gezicht vanaf de Markt op De fraaie Sint Gummaruskerk, vroegere en nu op 21 augustus 2023. Zelfs de jeugd heeft nog belangstelling voor het fraaie kerkgebouw.

45. Draaide de toerist zich vanaf de Markt een halve slag om, dan keek hij in de Kaaistraat en zag hij rechts het in classicistische stijl gebouwde gemeentehuis, dat in de nacht van 15 op 16 september 1936 grotendeels afbrandde. Ansichtkaart uit circa 1925.

46. en 47. Nogmaals twee fraaie beelden van het oude gemeentehuis met ervoor de rails van de ZNSM. Ansichtkaarten uit circa 1925-1930.

48. Op de plaats van het in classicistische stijl gebouwde gemeentehuis, dat in de nacht van 15 op 16 september 1936 grotendeels afbrandde, verrees een nieuwbouw in historiserende stijl van de hand van de Roosendaalse architect Jac. Hurks en stadsarchitect C. Roelants uit Steenbergen. In de raadzaal zijn gebrandschilderde ramen aangebracht van de hand van glazenier Joep Nicolas.

Na de herindeling van gemeenten in West-Brabant met als centrum het zich sterk uitbreidende Steenbergen kwam er in 2005 een nieuw gemeentehuis tot stand, waarna het oude uit 1935 een herbestemming kreeg als woonhuis (al bleef het mogelijk dit nog te gebruiken als trouwzaal en voor andere representatieve doeleinden. Het nieuwe gemeentehuis heeft echter nooit geen tramrails (ter plaatse van de 'Amsterdammertjes' voor de deur gekend. In de verte is het torentje van het vroegere postkantoor nog te herkennen.

49. en 50. Nogmaals twee beelden van het vroegere in classicistische stijl gebouwde gemeentehuis, dat in september 1936 groten-deels afbrandde. In het beeld rechts is in de verte het torentje van het vroegere postkantoor nog te herkennen.

51. Het in classicistische stijl gebouwde gemeentehuis gaf Steenbergen (samen met de twee fraaie kerken) zeker een grootsteedse indruk en dat blijkt uit verschillende ansichtkaarten. Inmiddels is de toerist het gemeentehuis aan de Kaaistraat voorbij en kijkt hij nog eens om. Een boer rijdt met een wagen hooi op z'n gemak dwars door het centrum van Steenbergen. Ansichtkaart uit circa 1925.

52. Inmiddels is de toerist het gemeentehuis aan de Kaaistraat weer een stukje verder voorbij. Ansichtkaart uit circa 1935.

53. Aan het einde van de Kaaistraat lag de wisselplaats voor de ZNSM. Daar kon een locomotief 'omlopen' en met een tram terug keren naar Kruisland, Gastelsveer of Roosendaal. Niet voor niets werd dit punt aanvankelijk in de dienstregeling 'Einde' genoemd. Pas in 1899 kwam een verlenging van de lijn naar Halsteren tot stand. Bovendien volgde in 1900 de 'Rotterdamsche Tramweg-Maatschappij' met een lijn vanaf het veer Zijpe - Anna Jacobapolder naar Steenbergen.

54. Nogmaals een blik in de Kaaistraat, waar de wisselplaats voor de ZNSM begon en uitliep op de weg naar Halsteren. Links staan de stoomdrukkerij en het nog steeds bestaande fraaie 'postkantoor', hoewel dat al lang niet meer als zodanig in gebruik is en alleen als woning dienst doet. Ansichtkaart uit circa 1900, collectie P. Damen, Steenbergen (website www.wijkregistersteenbergen.nl).

55. Een kort stukje verder eindigde de Kaaistraat op de splitsing naar en van Halsteren en het veer Zijpe - Anna Jacoba Polder. Bij dit drukke kruispunt lagen diverse tramsporen en horecagelegenheden.

56. Iets terug in oostelijke richting in de Kaaistraat ziet de fotograaf nogmaals het fraaie 'postkantoor' en de stoomdrukkerij aan de noordzijde van de straat. De wisselplaats is amper te zien, maar wel in de verte het hotel-café-restaurant van M. Franken (in het gebouw met vier bovenramen).

57. Nogmaals het fraaie 'postkantoor' en de stoomdrukkerij in beeld, en ook in de verte het hotel-café-restaurant van M. Franken (in het gebouw met de vier bovenramen).

58. en 59. Van het fraaie 'postkantoor' zijn uiteraard meerdere ansichtkaarten bekend.

60. In vergelijking met de voorgaande ansichtkaart staat de fotograaf voor deze ansichtkaart een eindje verder naar het westen. De drukkerij, het einde van de wisselplaats met de sporen naar de Kade en het hotel-café-restaurant van M. Franken (in het gebouw met de vier bovenramen) komen goed in beeld.

61. De stoomdrukkerij, boek- en papierhandel afficheerde zich wel heel nadrukkelijk op de gevel, alleen werd dit niet aangepast toen er nieuwe en grote ramen werden geplaatst..!

62. Aan het einde van de Kaaistraat werd het traject van de ZNSM per 30 augustus 1899 verlengd tot Halsteren (Vogelenzang), waar aansluiting was naar Bergen op Zoom via de lijn van de 'Stoomtramweg-Maatschappij Antwerpen - Bergen - Tholen' (ABT). Nog geen jaar later, op 30 april 1900, kreeg de ZNSM in Steenbergen gezelschap van de 'Rotterdamsche Tramweg-Maatschappij' (RTM), die haar lijn Anna Jacoba Polder - Zijpe - Steenbergen in dienst nam. Twee maanden later, per 1 juli 1900, ontstond in Steenbergen een aansluiting op de RTM voor het vervoer van suikerbieten per tram vanuit Schouwen-Duiveland naar enkele suikerfabrieken in West-Brabant.

63. In 1900 ontstond bij de wisselplaats in de Kaaistraat een complexe sporenligging op het kruispunt met de Kade. Er waren vier mogelijkheden: 1. Vanuit het westen kon de RTM de Kaaistraat inrijden en daar op de wisselplaats een tram met suikerbieten overgeven aan de ZNSM. 2. De RTM kon ook met een tram suikerbieten naar het zuiden rijden tot op het kopspoor langs de Kade en die tram dan opdrukken naar het spoor naar de suikerfabriek in Steenbergen (rijdend in noordelijke richting). 3. De ZNSM kon met een tram suikerbieten naar het zuiden rijden tot op het kopspoor langs de Kade en die tram opdrukken op het spoor naar de suikerfabriek in Steenbergen (rijdend in noordelijke richting). 4. Alleen de ZNSM kon vanuit Halsteren naar Steenbergen rijden of omgekeerd. Dat gebeurde dan via het spoor dat aan de oostzijde van de weg naar het zuiden lag (en parallel aan het kopspoor langs de Kade).

64. Pal tegenover de Kaaistraat lag het hotel-café-restaurant van de weduwe M. Franken (in het gebouw met vier bovenramen. Van rechts (komend uit het westen) reed de RTM of naar de wisselplaats in de Kaaistraat of naar het kopspoor links van de schutting. Rechts daarvan staat locomotief ZNSM met een reizigerstram te wachten op het vertrek naar Steenbergen (centrum) en verder. Kennelijk moesten hier bestelgoederen worden gelost of geladen. Op de achtergrond ligt de plaatselijke gasfabriek.

65. Op een ander beeld van het hotel-café-restaurant van de weduwe M. Franken staat kennelijk de jeugd te wachten op de tram...!

66. Vanuit hetzelfde standpunt is de situatie ter plaatse goed te zien. Rechts reed de RTM van en naar het pontveer Anna Jacoba-polder - Zijpe. Uit Halsteren passeerde je eerst de plaatselijke gasfabriek, eer je in Steenbergen kon uit- of overstappen. De foto is gemaakt tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918), getuige de militairen op de stoep voor het hotel-café-restaurant van de weduwe M. Franken, dat inmiddels een stuk is uitgebreid.

67. Nogmaals een ansichtkaart vanuit hetzelfde standpunt, maar nu in de jaren twintig.

68. Op deze plaats is in ruim een eeuw tijd heel veel verdwenen. Slechts een tweetal fraaie panden bleef gehandhaafd en nagenoeg onaangetast (zie voorgaand en hiernavolgend beeld).

69. Vanaf het balkon van hotel-café-restaurant Aarden (zie onder) had je een goed uitzicht op de sporen in zuidelijke richting. Uiterst links staat een ketelwagen op het spoor tussen de RTM en de ZNSM (Kaaistraat). Ernaast staan een paar rijtuigen op dit spoor van waaruit de suikerfabriek is te bereiken (linker) of het spoor (rechter) naar het pontveer Anna Jacobapolder - Zijpe. Beide sporen worden gekruist door het spoor van de ZNSM naar en van Halsteren.

70. Terugkijkend vanaf het spoor naar en van Halsteren zien we rechts het hotel-café-restaurant Aarden en links dat van Franken.

71. Terugkijkend vanaf het spoor naar en van Halsteren, maar dan een eindje terug naar de Kaaistraat, zien we links niet alleen het hotel-café-restaurant Aarden, maar in de verte ook nog de Sint Gummaruskerk, een schepping van de architecten Pierre en Joseph Cuypers die in 1944 volledig in puin werd geschoten en in 1950 toch weer was opgebouwd. Zie voor de sporenligging ook het kaartje.

72. Kijkend vanuit de Kaaistraat ligt links het spoor naar en van Halsteren en rechts naar en van het pontveer Anna Jacobapolder - Zijpe. Beide sporen werden nog gekruist door andere sporen, zie hiervoorgaande tekening.

73. In vergelijking met de vorige ansichtkaart staat de fotograaf nu ter hoogte van het laatste wissel in de Kaaistraat en kijkt hij uit op de beide naar links afbuigende sporen. Het ene is het spoor naar en van Halsteren en het andere eindigt in een kopspoor om van daaruit naar of van de suikerfabriek of naar en van de veerpont Anna-Jacobapolder - Zijpe te kunnen rijden. Via het naar rechts afbuigende spoor kunnen trams rechtstreeks naar of van de veerpont Anna-Jacobapolder - Zijpe. Vaag is te zien dat dit spoor wordt gekruist door het spoor vanaf het kopspoor naar of van de suikerfabriek. Ansichtkaart uit circa 1935, collectie P. Damen, Steenbergen, ontleend aan website www.wijkregistersteenbergen.nl

74. Komend vanuit Halsteren staat een tram van de ZNSM op de Kade. De 'sporendriehoek' ligt in de verte bij de bebouwing. Rechts ligt deels zichtbaar het kopspoor langs de Kade. De foto dateert uit de eerste jaren van de ZNSM tussen Steenbergen en Halsteren, dus kort na 1900. De locomotief van de tram is maar amper zichtbaar, toch zal het de bedoeling zijn dat de tram vertrekt naar de wisselplaats in de Kaaistraat. Er zijn dan twee mogelijkheden: 1. Of de locomotief zal 'kopmaken' en terugrijden naar Halsteren, 2. Of de locomotief rijdt met de tram naar het depot aan de oostzijde van Steenbergen of verder.

75. Was het kruispunt vóór de Tweede Wereldoorlog een druk tramwegknooppunt, vooral tijdens de bietencampagne, later ontpopte het zich als een 'gevoelig' knooppunt voor automobielen. Het hotel-café-restaurant Aarden afficheerde zich echter in de jaren vijftig nog altijd als 'Halte voor Trams en Autobussen'...!

76. In latere jaren zijn de beide horecagelegenheden aan en tegenover de Kaaistraat flink aangepast en vernieuwd, links dat van Aarden, later Van Tilburg, en rechts dat van Aarden. Niets herinnert meer aan vroeger, toen de ZNSM naast een houten hekje stopte dat de sporen langs de Kade afsloot en in latere jaren een stenen schuitting werd, zie afbeelding hierboven. Ansichtkaart uit circa 1960.