Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Per tram van Gastelsveer naar Stampersgat
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed op weg van Gastelsveer naar Stampersgat.
 
 
 
01. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat het bord boven de deur, waarop in 1975 de tekst ‘café P. Moerings tel. 290’ staat, onder verschillende verflagen nog de tekst ‘Station Stoomtram Gastelsveer’ draagt. Het was destijds nog maar 40 jaar geleden, dat het café de functie voor tramreizigers had verloren. Toch stopte er in 1975 nog altijd elk uur een autobus van de 'N.V. Brabantsche Buurtspoorwegen en Autodiensten' (BBA), die in 1934 was geboren als opvolger van de zes tramwegmaatschappijen in Noord-Brabant. Zij reed nog steeds tussen Breda en Steenbergen, via Etten, Hoeven, Oudenbosch, Oud Gastel en Kruisland, precies zoals de ZNSM dat voorheen reed. Foto Marius Broos, 10 mei 1975.
 
 
02. Na afloop van de oefening op 26 juli 1917 wordt koningin Wilhelmina door enkele hoge militairen naar haar dienstauto begeleid. Die staat aan de Veerkensweg en op de achtergrond is het café Gastelsveer te zien. Aan de muur hangt het bord met opschrift ‘Station Stoomtram Gastelsveer’. Tussen de rails van het baanvak Oud Gastel - Kruisland staan nog wat mensen, die uitgelopen zijn om een glimp van de vorstin op te vangen. Foto Persbureau Holland, collectie ‘Het Geheugen van Nederland’.
 
 
03. Het tramwegknooppunt bij het Gastelsveer was vanaf 1893 meerdere malen per dag het levendige overstappunt van reizigers uit en naar Oud Gastel en Oudenbosch, uit en naar Roosendaal, uit en naar Kruisland en Steenbergen (vanaf 1900 ook met de RTM uit en naar Schouwen-Duiveland) en vanaf eind 1906 uit en naar Willemstad. Mocht de aansluiting enige vertraging hebben of moest je wachten op een aansluitende tram, dan bood het café Gastelsveer je enige soelaas.
De tekening spreekt haast voor zich. Tot 1906 konden er nog geen (goederen)trams rechtstreeks naar en van Kruisland rijden en was het steeds overstappen. Pas in 1911 kwamen er ruimere faciliteiten op de Gastelsedijk Zuid en konden er zelfs drie trams uit verschillende richtingen naast elkaar staan. Opzienbarend is echter dat er destijds nauwelijks foto's zijn gemaakt, zelfs niet voor een ansichtkaart. En dat op zo'n tramwegknooppunt...!
 
 
04. Meer dan een eeuw terug, in 1915, werd de meest opzienbarende plaat gemaakt door notaris A.M.B. Smulders te Oud Gastel. Twee dames, waarvan één van hen (links) de echtgenote van de notaris is, zijn op 23 januari 1908 op de Gastelsedijk Zuid, ter hoogte van het Gastelsveer uit de tram van Roosendaal naar Oud Gastel gestapt. Zij poseren nog even voor de fotograaf, alvorens zij met hem naar het gelijknamige café (links buiten beeld) stappen, in afwachting van de eerstvolgende tram uit Oud Gastel naar Kruisland en Steenbergen (zie ook voorgaande tekening).
De door hen verlaten tram rijdt inmiddels in de boog naar Oud Gastel en bestaat uit de minimale samenstelling: een locomotief, een bagagewagen, een twee-assig rijtuig 1e klasse en een vier-assig rijtuig 2e klasse met middenbalkon. Duidelijk is de in de winter (en zeker na sneeuwval) zeer slijkerige Gastelsedijk Zuid en het naar de Veerkensweg geleidelijk aflopend tramwegtracé te zien.
 
 
05. Tachtig jaar later was de inmiddels ‘afgeslechte’ boog naar Oud Gastel (rechts) nog duidelijk in het veld te herkennen aan de ligging van de sloot. Foto Marius Broos, 20 december 1998.
 
 
06. Een foto vanuit het noorden aan de Gastelsedijk West (tussen schuur en café) geeft een mooi kijkje op de ligging van de vroegere (deels toegegroeide) wisselplaats, die in de huidige tijd vaak wordt gebruikt als parkeerplaats voor auto's. Duidelijk is te zien dat de gevel van het eeuwenoude café behoorlijk uit het lood staat. De foto is gemaakt op 8 juni 2021.
 
 
07. Op de foto uit Google Earth hierboven is de standplaats van de fotograaf van de plaat hierboven aangegeven met een sterretje. De in 1980 nog zichtbare 'afgeslechte' boog is overigens niet meer te herkennen.
 
 
08. Tot slot een schilderij van Jan Kuppens. Staande op de Veerkensweg kijkt hij in de richting van het café en de draaibrug. Links komt de stoomtram uit Roosendaal en rijdt de Veerkensweg op. Vaag is de boog naar de brug te ontwaren en in de verte de woning van de brugwachter. Mooi is de schuur met rieten dak te zien die schuin tegenover het café Gastelsveer staat, de enig bekende afbeelding. De schuur behoorde toe aan de eigenaar van het café, tevens landbouwer. Waarschijnlijk is deze schuur in de oorlog verwoest.
Rechts ligt het spoor naar en van Oud-Gastel. Zoals op de tekening hierboven is te zien, was dat uitgevoerd als strengelspoor. Dit was in 1903 aangelegd en bedoeld om ontsporingen te vermijden. Het wissel op dit schilderij werd toen ruim tachtig meter in de richting van Oud Gastel verplaatst en was van een bijzondere constructie. Tot 1903 ontstonden nogal eens ontsporingen, omdat een stoomtram uit Roosendaal naar Oud Gastel te snel door het wissel ging vanwege de aflopende helling. Omgekeerd moest een zware stoomtram naar Roosendaal veel kracht zetten om de helling naar de Gastelsedijk West/Zuid op te komen en ontspoorde dan nog wel eens op het kromliggende wissel naar links.
 
 
09. Een paar honderd meter vanaf het Gastelsveer naar Oud Gastel lag aan de linkerzijde van de Veerkensweg een wisselplaats. Hier moest een tram tijdelijk wachten, wanneer er bij het Gastelsveer geen mogelijkheid was om een tegenligger te kruisen. Dat er een wisselplaats was, kun je niet aan het wegdek en ook niet aan de bomen zien, want die zijn pas na 1937 geplant. Maar de destijds omgelegde sloot ligt er echter nog steeds en geeft de plaats aan van de wisselplaats door een bredere berm aan de noordzijde van de bomen. De foto is gemaakt op 14 oktober 2018. Op de achtergrond is de grote schuur bij het café 'Gastelsveer' te zien.
 
 
10. Situatietekening van de wisselplaats aan de Veerkensweg. De ZNSM kocht in 1892 de in lichtgrijs aangegeven perceels-gedeelten.
 
 
11. Kijkend naar Oud Gastel zie je heden ten dage nog steeds de destijds omgelegde sloot en de bredere berm langs de Veerkens-weg ook goed. De foto dateert van 14 oktober 2017.
 
 
12. Locomotief ZNSM 5 wacht met een goederentram op de wisselplaats aan de Veerkensweg, 1927. Te zien zijn de machinist (voor op de locomotief), de stoker (achter op de locomotief), de conducteur (wellicht op weg naar zijn dienst op een reizigerstram, vanaf het Gastelsveer), en helemaal vooraan een student die stage liep bij het tramwegbedrijf en alle facetten van het werk moest ervaren. In het boek 'Ons dorp Kruisland' worden overigens de namen van het dienstdoende personeel vermeld.
 
 
13. Gezicht vanuit het westen op Oud Gastel. Links ligt het spoor van de ZNSM. In het midden staat de nieuwe R.K. kerk (met oude toren) en rechts het 'Liefdesgesticht St.-Joseph' met kapel. De tramweg lag aan de noordzijde van de Veerkensweg tot aan de boog naar de Oudendijk. Ansichtkaart uit de jaren 1906-1914, collectie Marius Broos, Roosendaal.
 
 
14. Gezicht vanuit het westen op Oud Gastel. Links ligt het spoor van de ZNSM en de St.-Joannesschool. In het midden staat de nieuwe R.K. kerk (met oude toren) en rechts het 'Liefdesgesticht St.-Joseph' met kapel. De tramweg lag aan de noordzijde van de Veerkensweg tot aan de boog naar de Oudendijk. Ansichtkaart uit de jaren 1906-1914, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.
 
 
15. Gezicht vanuit het westen op Oud Gastel. Links ligt het spoor van de ZNSM en staat de pastorie van de R.K. Kerk. Rechts rijst de oude toren van de nieuwe R.K. kerk omhoog. De tramweg lag aan de noordzijde van de Veerkensweg tot aan de boog naar de Oudendijk. Ansichtkaart uit de jaren 1920, collectie collectie Marius Broos, Roosendaal.
 
 
16. Gezicht vanuit het oosten op het Liefdesgesticht St.-Joseph. Links staan schuur, stal en huis van Antonius Josephus Dankers, landbouwer, grootgrondbezitter en gemeenteraadslid te Oud Gastel. Rechts ligt het spoor van de ZNSM naar en van het Gastelsveer (uit 1892). Ansichtkaart uit circa 1910, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.
 
 
17. Gezicht vanuit het oosten op de boerderijgebouwen van de familie Dankers en verderop het 'Liefdesgesticht St.-Joseph'. Rechts ligt het spoor naar en van het Gastelsveer (uit 1892). Links rijdt een reizigerstram uit Willemstad vanuit het in 1914 nieuw aangelegde spoor naar Gastelsveer. Twee militairen op een dienstfiets staan te wachten totdat de fotograaf zijn werk heeft gedaan. Ansichtkaart uit circa 1915, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.
 
 
18. Een plaatje, ongeveer een honderd meter terug naar het centrum van Oud Gastel (achter de rug van de fotograaf) en circa vijftig jaar later, laat zien waar ongeveer de tramrails lagen en waar de tram uit Willemstad naar Gastelsveer invoegde (pal rechts voor het hek van de pastorie) op de lijn vanuit Oudenbosch naar Gastelsveer. Zie volgende plaat.
 
 
19. Rechts staat de pastorie van de R.K. Kerk. Duidelijk is te zien dat het van links komende spoor (uit 1914) in een boog eerst het spoor naar en van Oudenbosch (uit 1892) kruist en dan naar rechts langs een stukje van de voormalige tuin van de pastorie gaat. Daarvoor moest een stuk muur wijken en werd het hek deels verplaatst en aangepast. Ansichtkaart uit circa 1915, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.
 
 
20. In 1915 maakt notaris A. Smulders een foto vanuit een pand op de hoek van de Markt (zuidoostzijde, zie kaart verderop) in de richting van het 'Dijkgat' (de steeg van waaruit het militaire muziekkorps de Kerkstraat in gaat marcheren en juist de hoek omgaat).
Op de achtergrond staat een reizigerstram vanuit Willemstad naar Gastelsveer te wachten op het voorbijtrekken van de lange stoet mensen. De locomotief is te goed herkennen aan de stoompluimen. Achteraan de tram hangt een bagagerijtuig. Het pand links deed jarenlang dienst als 'Tramstation'.
Het spoor dat juist naast de mensenmassa is te zien, is dat van Oudenbosch naar Gastelsveer. Even verderop zal de tram dan ook naar rechts gaan en 'invoegen' naar Gastelsveer (zie tekeningen en foto's elders in deze rubriek).
 
 
21. Nog een ansichtkaart van de pastorie van de R.K. Kerk. Van links komt het spoor naar en van Oudenbosch (uit 1892). Rechts ligt het spoor naar en van Willemstad (uit 1906). Het spoor, dat in 1914 werd aangelegd is nauwelijks te zien, maar is er wel, want de tuin van de pastorie is 'aangesneden'. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
22. Het ‘Tramstation’ te Kruisland was gevestigd in een herberg op de hoek van de Langeweg en de Brugweg. Bij het Gastelsveer was de ZNSM thuis in het gelijknamige café. Het ‘Tramstation’ te Oud Gastel had jarenlang een onderdak in de herberg op de hoek tussen de Kerkstraat en de Achterdijk. Van hieruit moesten reizigers nog wel even lopen naar het opstappunt aan de Veerkensweg.
De plaatselijke schilder Jos Aanraad heeft de situatie ter plekke prachtig vastgelegd aan de hand van een foto of ansichtkaart.
 
 
23. Deze foto of ansichtkaart diende als basis voor het schilderij van Jos Aanraad (vanwege lage resolutie in tweevoud geplaatst).
 
 
24. Bij gebrek aan plattegronden van Oud Gastel uit de jaren twintig en dertig is als basis voor deze tekening een kadastrale kaart uit circa 1970 gebruikt. Hierop is de ligging van de sporen van de ZNSM, de laad- en losweg en het emplacement aan de Oudendijk ingetekend. In de tijd van de ZNSM was er alleen lintbebouwing langs de Kerkstraat, Achterdijk, Markt, Dorpsstraat, Veerkensweg, Oudendijk en Koelestraat. De kaart geeft een beeld van Oud Gastel als tramwegknooppunt in de jaren 1906-1937. In 1936 verrees er op de voormalige laad- en losplaats een autobusgarage met werkplaats van de BBA. Tekening Marius Broos, Roosendaal.
 
 
25. De ligging van de tramwegen in Oud Gastel is ingetekend op een foto uit Google Earth. Links ligt het tracé uit Gastelsveer. Rechts-onder nadert het tracé uit Oudenbosch via de Achterdijk het centrum van Oud Gastel. Naar Stampersgat gaat het via de Oudendijk in noordelijke richting. Goed is ook de afsnijding van een stukje tuin van de de pastorie te zien. Kijk en vergelijk de situatie uit 1937 op de tekening met de hedendaagse foto uit 2020.
 
 
26. Locomotief ZNSM 13 staat met een bagagerijtuig op de Achterdijk, juist iets ten zuiden van de splitsing c.q. aansluiting naar en van het Gastelsveer en Stampersgat. De tram komt uit de richting van Oudenbosch en zal waarschijnlijk naar het emplacement aan de Oudendijk rijden om daar wagens met opgebroken rails en dwarsliggers op te halen. Foto uit 1935.
 
 
27. Een tiental meters staande vanaf de hoek Achterdijk en Veerkensweg (links buiten beeld) en kijkend naar het oosten waar de Sint Laurentiuskerk staat, zie je een hoog gebouw met juist onder de dakgoot kleine raampjes en daaronder nog hoge ramen. Dat is het gebouw dat op de vorige foto achter locomotief ZNSM 13 met een bagagerijtuig is te zien. De tram komt uit Oudenbosch en zal naar het emplacement aan de Oudendijk rijden om daar wagens met opgebroken rails en dwarsliggers te gaan ophalen. Rechts is een garage te zien die op de oude foto met een identiek afgeknot dak staat en destijds als schuur of opslagplaats in gebruik was. (Met dank aan Mark Buijs, Oudenbosch)
 
 
28. Nogmaals de Sint Laurentiuskerk, maar dan in vol ornaat en zelfs tweemaal om het gat in het beeldvak hierboven op te vullen......!
 
 
29. Op 25 september 1935 brengt student W.D.J. Cramer uit Doorn voor het eerst met zijn kameraad met de fiets een bezoek aan West-Brabant. Het is de voorlaatste campagne, waarin er nog bieten per tram naar West-Brabant komen. De zes Brabantse tramwegmaatschappijen zijn in 1934 opgegaan in de BBA en het wagenpark is inmiddels vernummerd.
Vanaf de voormalige laad- en losplaats aan de westzijde van de Oudendijk, waar het spoor al was opgebroken, zien de jongens locomotief ZNSM 2 (uit 1890) met een bagagewagen en acht lege bietenwagens aankomen. Dankzij de zorgvuldige registratie van de beide jongens zijn de nummers van alle wagens bekend. Achter de locomotief hangen achtereenvolgens bagagewagen 20 van de ABT, de bietenwagens 2044 (ZNSM), 2158 (ZNSM), 5156 'sHHVO) , 2018 (ZNSM), 2041 (ZNSM), 219 (TM), 272 (TM) en 256 (TM). Links in beeld staat nummer 216, die ook van de TM afkomstig was. (ABT = Tramweg-Maatschappij Antwerpen - Bergen op Zoom - Tholen),
's HHVO = Tramweg-Maatschappij 's-Hertogenbosch - Helmond - Veghel - Oss, en TM = Tramweg-Maatschappij 'De Meijerij')
 
 
30. In 1935 was het spoor naar de laad- en losplaats aan de Oudendijk al opgebroken. In 1936 verrees op de voormalige laad- en los-plaats een garage en werkplaats voor de 'N.V. Brabantsche Buurtspoorwegen en Autobusdiensten (BBA)', die toen alle reizigers-vervoer van de ZNSM had overgenomen. Dat was het hoge gedeelte, groot 42,3 x 10,3 meter (links).
In 1947 werd dit gebouw ruim tweemaal zo breed (42,3 x 22,4 meter) en kreeg het een lage uitbouw aan de noordzijde (midden). In 1948 kwam daarbij nog een schaftlokaal, groot 12,1 x 6,0 meter (rechts). Tenslotte werd in 1959 ten noorden van dit complex (Oudendijk 9, rechts buiten beeld) een woning voor de werkplaatschef gebouwd.
Ervoor ligt de Oudendijk, waarbij in de berm bij de garage vroeger het spoor naar Willemstad lag en op de zwarte aarde op de voorgrond het tweesporige emplacement. Foto uit 1950, collectie Stadsarchief Breda.
 
 
31. Op weg naar Stampersgat kwamen na het emplacement aan de Oudendijk al snel de Koelestraat en de Rolleweg. Volgens alle dienstregelingen was er steeds de mogelijkheid om in- of uit te stappen aan de Rolleweg. Een echte halte lag echter bij het punt, waar de Oudendijk in de Rijpersweg uitkwam (bij het kruispunt met de naam ‘Den Hutsel’). Daar diende het café met de naam ‘Koopmans Welvaren’ op het adres Rijpersweg 114 als wachtlokaal voor de reizigers naar en van de buurtschappen ‘Meir’ en ‘Stoof’, al moesten zij dan nog wel een eind lopen. Het café was decennialang eigendom van de familie Theunissen en had als spreuk boven de toog hangen: ‘Eet wat gaar is, Drink wat klaar is, En spreek wat waar is.’
 
 
32. Gezicht vanuit het westen op het kruispunt ‘Den Hutsel’ bij het café ‘Koopmans Welvaren’, gelegen in het driehoekje tussen de Rijpersweg en de Polderweg. De tram reed aan de rechterkant van de Oudendijk (midden onder) en ging dan met een vrij krappe boog naar de oostzijde van de Rijpersweg, waar al kort na de bebouwing een laadplaats voor suikerbieten was. Op de foto lijken er nog hopen met suikerbieten te liggen, maar deze zullen wel met een vrachtauto naar de fabriek gaan. Foto uit circa 1950, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.
 
 
33. De schuur tegenover het vroegere café ‘Koopmans Welvaren’ is nog steeds in authentieke toestand aanwezig. Rechts, juist buiten de foto, lag de tramweg en iets verderop de laadplaats voor suikerbieten. Verder ging het in één rechte lijn, rechts van de weg, tot aan de Bansloot. Kort vóór de brug ging de tram naar het midden van de weg om vervolgens de brug in het midden te passeren en door te rijden naar de linkerkant van de weg. Van dit tracé is niets meer terug te vinden, vanwege de verbreding van de vroegere weg tot de N 268 (Provinciale Weg Noord) met bermen, fietspaden en parallelwegen.
 
 
34. De Rijpersweg kwam uit op de Nieuwe Gastelschen Dijk. Hier had de suikerfabriek 'St.-Antoine' ook een spooraansluiting vanuit haar fabriek 3,75 kilometer verderop in de richting Standdaarbuiten. Nimmer werd de spooraansluiting gebruikt voor het reizigers-vervoer.
 
 
35. De wisselplaats aan de Nieuwe Gastelsche Dijk was uitsluitend bestemd voor het suikerbietenvervoer naar de fabriek 'St.-Antoine'. De ZNSM plaatste daarop wagens met suikerbieten en haalde de lege wagens later weer op. De suikerfabriek zorgde met een in 1913 aangeschafte tweedehands Backer & Rueb-stoomlocomotief voor het aansluitende vervoer, maar sloot na de campagne van 1923. De fabrieksinventaris ging in 1925 naar Ipswich en de locomotief in 1928 naar de ZNSM.
 
 
36. De locomotief van fabrikant Backer & Rueb te Breda, die van 1913 tot 1928 dienst deed op de 'Nieuwe Gastelsche Dijk' tussen Stampersgat en de suikerfabriek 'St.-Antoine', kreeg na de verkoop aan de ZNSM een revisie en schilderbeurt, inclusief biezen en sierlijsten. Aan alle kanten van de machine werd het nieuwe nummer 16 (in koper) aangebracht en aan weerszijden de naam van de maatschappij (niet zichtbaar op de foto). De machine voortaan sneltrams tussen Breda en Oudenbosch. Ergens onderweg poseren machinist Mouwen en conducteur Mol trots voor hun tram.
 
 
37. Opvallend is dat de grootschalige industrie in Oud en Nieuw Gastel steeds aan de rand van de gemeente lag. Het was de rivier 'De Mark' (eigenlijk heet de rivier vanaf het punt waar de haven van Oudenbosch begint al 'De Dintel'), die het vervoer naar en van de fabriek in alle seizoenen van het jaar kon waarborgen. De tram speelde in dit opzicht slechts enkele decennia een bijrol.
 
 
38. Bij gebrek aan foto’s en tekeningen is niet bekend, hoe destijds de sporen op of bij de ‘St.-Antoine’ lagen. Afgaande op wat er bij de ten westen van Stampersgat liggende Coöperatieve Suikerfabriek ‘Dinteloord’ lag, is hier een mogelijke situatie getekend. Tekening Marius Broos.
 
 
39. Gezicht vanuit het oosten op de suikerfabriek 'St.-Antoine'. Voor zover mij bekend, is dit de enige ansichtkaart van de fabriek. Maar de hoge fabrieksgebouwen zijn tot op de dag van vandaag nog goed herkenbaar.
 
 
40. De suikerfabriek ‘St.-Antoine’ begon in 1867 met de eerste campagne. Verschillende uitbreidingen volgden in 1893, 1897, 1902 t/m 1904 en 1908 t/m 1910. In 1912 volgde aansluiting op de ZNSM. Na de campagne in 1923 volgde sluiting van de fabriek en kregen de gebouwen een andere bestemming. Tot op de dag van vandaag is het fabriekscomplex ‘St.-Antoine’ behouden gebleven, zij het met wat wijzigingen al naar gelang het gebruik. Foto Marius Broos, 9 april 1989.
 
 
41. Terug naar het punt waar de Rijpersweg op de 'Nieuwe Gastelschen Dijk' uitkwam en links van het wegdek naar Stampersgat reed.
 
 
42. Onderweg van Oud Gastel naar Stampersgat, Fijnaart, Oude Molen en Willemstad passeerde een tram in Stampersgat de rooms-katholieke kerk uit 1924, toegewijd aan de 'Heilige Martelaren van Gorcum'.
 
Vanaf de Rijpersweg tot voorbij de kerk van Stampersgat herinnert niets meer aan de tram van weleer. Enkele huizen voorbij de kerk valt echter al sinds jaar en dag een schamel huisje op met het opschrift 'Café Tramstation' in het glas van één van de ramen. Waarschijnlijk zat hier in het verre verleden jarenlang (of zelfs meer) een kastelein, die naast het aanbieden van wachtruimte voor reizigers ook optrad als agent van de ZNSM was voor het aannemen en afgeven van bestelgoederen, die per tram vertrokken of aan kwamen. De foto is gemaakt op 5 december 2021. Het gaat hier om het pand in een gelige kleur (op de foto onder de kerktoren), dat anno 2021 leeg lijkt te staan.
 
 
43. Een foto van enkele tientallen jaren terug laat het desbetreffende pand nog in een wat meer oorspronkelijke staat zien, waarbij het nog echt als café in gebruik was. Foto uit circa 1980.
 
 
44. De foto, gemaakt op 5 december 2021, laat zien dat het opschrift in het glas van één van de ramen niet meer origineel is en dat ook het dak is vernieuwd en beladen met zonnepanelen.
 
 
45. Destijds terugkijkend vanaf de Brugstraat in oostelijke richting, lag het 'Café Tramstation' ongeveer achter de boerenkar. Heel vaag is het aftakkende spoor naar de Brugstraat te onderscheiden, zie plattegrond verderop in deze rubriek. Uit de Brugstraat rijdt juist de autobus naar Roosendaal. De fotograaf kijkt in oostelijke richting. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
46. Op zaterdag 10 oktober 1914 arriveerde een grote groep Belgische vluchtelingen met paard en wagen in Stampersgat. Het gaat om personeel, werkzaam bij de 'Moulins (Meelfabrieken) Van der Cruijsen' uit Boom. Links staat een kar met vluchtelingen, afkomstig van de 'Natie Green Works' uit Antwerpen. Rechts, met de handen in zijn broekzakken (en buik vooruit), staat de heer Burgers, waterbouwkundige bij het Waterschap van Mark en Dintel.
 
Links staat het hoge pand, dat ook op de vorige afbeeldingen is te herkennen en er heden ten dage nog staat. Rechts staat het rijtje armenwoningen met de naam 'Acht Zaligheden', zie plattegrond verderop in deze rubriek. Naar links reed de tram vanuit Oud Gastel de Brugstraat in en verder naar Fijnaart en Willemstad (dus eigenlijk rechtsaf vanuit Oud Gastel). Heel vaag is het rechtdoorgaande spoor te zien naar de suikerfabriek 'Dinteloord'.
 
 
47. De 'driehoek' in Stampersgat, gezien vanaf het spoor naar de suikerfabriek achter de rug van de fotograaf, die in noordelijke richting kijkt. Van rechts kan een tram uit Oud Gastel achter de paal langs naar de Brugstraat (links) en de brug over de Dintel rijden. Links is nog een klein stukje van de andere verbindingboog te zien. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
48. Bijna alle bietentrams naar de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek ‘Dinteloord’ reden vanuit Oud Gastel rechtstreeks naar de fabriek. Slechts een enkeling werd tijdelijk gestald in de Brugstraat. Zodra er plaats was, kwam de tram terug uit de Brugstraat (links) en draaide in de richting van de fotograaf naar de Noordzeedijk. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
49. Bij gebrek aan plattegronden van Stampersgat uit circa 1925 is als basis voor deze kaart een beroep gedaan op kadastrale kaarten uit de jaren 1875-1925. Hierop is de ligging van de sporen van de ZNSM in het dorp en het emplacement met de aansluiting voor de ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’ ingetekend. Het grootste deel van de sporen voor maximaal vier bietentrams (twee aan de westzijde van de Brugstraat en twee op de kade aan de Mark) was uitsluitend bedoeld voor de twee suikerfabrieken. In de tijd van de ZNSM was er alleen een verspreid staande lintbebouwing. Tekening: Marius Broos, Roosendaal.
 
 
50. De ligging van de tramwegen in Stampersgat is ingetekend op een foto uit Google Earth. Rechts komt het tracé uit Oud Gastel. In de dorpskom begint (naar links afbuigend) de aansluiting van de 'Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek 'Dinteloord', aangelegd in 1909. Rechtsaf gaat het tracé via de Brugweg naar de brug en vervolgens verder naar Fijnaart, Oudemolen en Willemstad. Vanuit de Brugstraat is er een aansluiting naar de ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’ Kijk en vergelijk de situatie uit 1937 op de tekening met de hedendaagse foto uit 2020.
 
 
51. Gezicht op de 'Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek' te Stampersgat vanuit de Brugstraat in westelijke richting. Vanuit de Brug-straat ligt er een spooraansluiting tot op het fabrieksterrein. Die takte af uit één van de twee sporen in de Brugstraat. Foto uit circa 1910.
 
 
52. Gezicht in westelijke richting op de in vol bedrijf zijnde ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’ te Stampersgat, vanaf het einde van de Brugstraat (en aan de oostzijde van de brug). Het merendeel van de bieten uit Zeeland kwam per aak of zeilschip naar de fabriek in Stampersgat en een kleiner deel per tram. Terwijl de bieten uit schepen al met kranen werden gelost, gebeurde dat uit de tram- wagens nog vaak met de hand. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
53. Gezicht in oostelijke richting op de Mark met vele wachtende zeilende bietenschepen en de draaibrug. Rechts ligt het landhoofd aan de zuidzijde van de Mark met aansluitend de Brugstraat.
 
 
54. Gezicht in oostelijke richting op de Mark met draaibrug te Stampersgat.
 
 
55. Kijkend vanuit de Brugstraat in noordelijke richting op de draaibrug over de 'Dintel'. Vooraan lag de gelijkarmige draaibrug. Rechts staat een schuilgelegenheid voor de brugwachter. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
56. Aan de kop van de Brugstraat in Stampersgat is weinig meer te ontwaren van het landhoofd. Na het opblazen van de brug door de terugtrekkende Duitsers in november 1944 werd de draaibrug niet meer hersteld en verdween langzamerhand alles wat hieraan herinnerde. Dat is niet geval aan de Fijnaartse kant. Tussen het struikgewas is het vroegere landhoofd op 31 maart 2020 nog goed te zien. (Vanaf hier lag de tramweg naar Willemstad deels op een 'vrije baan', pal langs de weg.)
 
 
57. Gezicht vanaf de kade ten oosten van de draaibrug op de windgraanmolen en de rooms-katholieke kerk in het dorp uit 1899 en toegewijd aan de 'Heilige Martelaren van Gorcum'. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
58. Gezicht vanaf de ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’ op de windgraanmolen, de eerste rooms-katholieke kerk in het dorp uit 1899 en de pastorie. De draaibrug uit 1904 ligt juist links buiten beeld. Op de voorgrond ligt de Stampergatse haven, waarlangs ook veel bieten voor de ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’ worden aangevoerd.
 
 
59 en 60. Eén van de meest spraakmakende ongevallen bij de ZNSM deed zich voor op donderdag 14 oktober 1915 te Stampersgat. Voor wat er die avond gebeurde, wordt verwezen naar de Roosendaalse krant 'De Grondwet' van 16 en 19 oktober 1915. Als eerste werd stoker Andreas Adrianus de Groen, geboren op 28 maart 1895 en wonend te Kruisland, om acht uur ‘s avonds uit het water gehaald. Pas de volgende dag, om twee uur ‘s middags, vond men machinist Johannes Wilhelmus Capel, geboren op 19 oktober 1888 en wonend in Princenhage.
 
59. Links: Locomotief ZNSM 1 komt op 18 oktober 1915 weer boven water. Foto: collectie heemkundekring ‘Het Land van Gastel’.
 
60. Rechts: Met op de achtergrond de 'Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek' in beeld wordt locomotief ZNSM 1 op 18 oktober 1915 in de takels naar de oever gebracht. Een dag later ging de machine voor herstel naar de centrale werkplaats van de ZNSM in Princenhage. Foto, collectie BBA, Stadsarchief Breda.
 
 
61. Nogmaals de 'Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek' in beeld en dat met de rails van de ZNSM, links op de brug, in haar laatste jaren, circa 1935.
 
 
62. Onlangs kwam via 'social media' een tweetal foto's uit de strenge winter van 1941-1942 voorbij. De ene toont de draaibrug met op de achtergrond de suikerfabriek die er toen al heel anders uitzag dan in de tijd van de Eerste Wereldoorlog op een vorig beeld met het ongeval. De brug waarop tot 1937 nog af en toe een tram met afbraakmaterialen had gereden, zou echter in 1944 het onderspit delven bij de bevrijding en niet meer worden hersteld.
 
De winter van 1941-1942 was een van de strengste winters in Nederland en België. Met een gemiddelde temperatuur van -1,5 °C in De Bilt en -1,0 °C in Ukkel, was het de op één na koudste winter sinds 1844-1845. De winter was in de Tweede Wereldoorlog, wat de impact op het dagelijks leven nog groter maakte. De brandstof was schaars, het openbaar vervoer functioneerde slecht en er was een voedseltekort. Bovendien was het een van de sneeuwrijkste winters van de 20e eeuw.
 
Voor de jeugd was er op de Mark volop gelegenheid om te schaatsen. Het scheepvaartverkeer lag echter maandenlang geheel stil.
 
 
63. De andere foto werd op de noordelijke oever van de Mark genomen. Een ijsbreker is aan het werk om de scheepvaart weer zo snel mogelijk weer op gang te helpen. Op de achtergrond ligt links de insteekhaven met op de brug een heleboel kinderen en rechts de tweede rooms-katholieke kerk uit de jaren twintig (nog steeds bestaand, echter buiten gebruik).
 
 

Naar de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek ‘Dinteloord’

 
 
64. Terugkijkend naar het oosten in 2021, ter hoogte van het kruispunt Gastelsedijk West en Noordzeedijk, is nog maar weinig te herkennen van de vroegere bebouwing, zoals uit onderstaande ansichtkaarten zal blijken. Alleen het witte gebouw linksachter is er nog steeds te vinden.
 
 
65. Komend vanaf de 'driehoek' in Stampersgat draaide een bietentram naar de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek ‘Dinteloord’ al gauw wat in zuidwestelijke richting, zoals rechts op de ansichtkaart uit circa 1915 is te zien.
 
 
66. Nogmaals de vroegere Dorpsstraat in Stampersgat, het huidige J.F. Vlekkeplein, met de spooraansluiting naar de suikerfabriek, een zijtak van de ZNSM-lijn Oud Gastel - Willemstad, gezien in noordoostelijke richting.
 
 
67. Bijna aan de westzijde van Stampersgat is links het markante woningencomplex te zien met in het midden de fraaie gevel uit vroegere jaren dat op de vorige ansichtkaart nog juist buiten beeld stond. De aansluiting naar de Coöperatieve Beetwortel-suikerfabriek ‘Dinteloord’ werd alleen in het najaar gebruikt. Slechts een enkele keer kwamen daar ook reizigers, zoals in ‘De Grondwet’ van 28 november 1909 is te vinden: ‘Gisteren arriveerde per extra-tram via Roosendaal aan de coöperatieve beetwortelsuikerfabriek een 60-tal Zeeuwsche boeren-aandeelhouders van genoemde fabriek ten einde deze in werking te zien. Dit uitstapje is hen ongetwijfeld bevallen, want de nieuwe fabriek produceert tot heden best.’ De ansichtkaart uit circa 1915 laat het deel van Stampersgat zien, kort voor de bocht aan de zuidwestzijde naar de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek 'Dinteloord'.
 
 
68. Rond 1930 stond op de plaats van de lage huisjes (naast dat met het gewelfde dak) op de voorgaande ansichtkaart een nieuw gebouw met de naam 'Het Oude Schippershuis, Hotel, Restaurant, Café'. Dat staat er tot op de dag van vandaag nog altijd, alleen niet meer met dezelfde bestemming, zoals uit onderstaand beeld blijkt.
 
 
69. Het witte gebouw linksachter was vroeger 'Het Oude Schippershuis, Hotel, Restaurant, Café'. Rechts van de weg lag de vroegere spooraansluiting naar de suikerfabriek. Foto uit 2021.
 
 
70. Vanaf het punt, waar inStampersgat de Brugstraat aansluit op de weg vanuit Oud Gastel naar Dinteloord (nu Dennis Leestraat), kijkt de fotograaf naar het westen met het tramspoor naar de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek ‘Dinteloord’. Op dit spoor staat gesloten goederenwagen 812 om te laden of te lossen. Rechts daarvan staat nog het woningencomplex met in het midden de fraaie gevel uit vroegere jaren. Ansichtkaart uit circa 1915.
 
 
71. Vanuit het dorp draaide de tram in noordwestelijke richting naar de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek ‘Dinteloord’. Recht vooruit ligt de Gastelsedijk West (naar het 'Achtereind' van Stampersgat en zelfs het 'Achterste Achtereind' van het dorp) en rechts de Noordzeedijk naar de fabriek. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
72. De ‘Gastelsche Beetwortelsuikerfabriek’ moest na de opkomst van coöperatieve suikerfabrieken vrij snel een stapje terug doen. Tenslotte sloot het bedrijf in 1927. Met de concurrent in Stampersgat ging het goed. In nog geen dertig jaar tijd werd het complex van de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek ‘Dinteloord’ zeer sterk uitgebreid. De aanvoer per schip werd aantrekkelijk gemaakt door de aanleg van insteekhavens bij het fabriekscomplex. Geen wonder dat in heel West-Brabant de aanvoer van bieten per tram zeer sterk terugliep, zodanig zelfs dat het na de campagne van 1936 werd stopgezet.
 
 
73. Het gebouwencomplex van de Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek ‘Dinteloord’ was in het voorjaar van 1909 nog in aanbouw. Rechts staan minstens tien goederenwagens. Waarschijnlijk zijn die in gebruik (geweest) voor de aanvoer van fabrieksinventaris. Na het in gebruik nemen in 1909 onderging de suikerfabriek al vóór de Eerste Wereldoorlog een eerste uitbreiding. In de oorlogsjaren ging het wat rustiger aan, maar in de jaren twintig werd het complex aan gebouwen liefst tweemaal zo groot. Foto uit 1909.
 
 
74. Gezicht op de Coöperatieve Suikerfabriek 'Dinteloord' in Stampersgat vanaf de Noordzeedijk in noordelijke richting. Op het terrein van de fabriek staan een paar open goederenwagens. Het is volop campagnetijd, want een aantal boeren zijn er hun wagens bieten aan het lossen. Een opvallend gebouwtje is de witte portiersloge. Foto uit circa 1910.
 
 
75. Gezicht op de Coöperatieve Suikerfabriek 'Dinteloord' in Stampersgat vanaf de Noordzeedijk in noordelijke richting. Het is zomer, dus ligt de fabriek stil en staat er een aantal open goederenwagens aan de kant. Een opvallend gebouwtje is de witte portiersloge (ook in gebruik als weegbruggebouwtje). Foto uit circa 1912.
 
 
76. Na de ingebruikname in 1909 onderging de suikerfabriek al vóór de Eerste Wereldoorlog een eerste uitbreiding. In de oorlogs-jaren ging het wat rustiger aan, maar in de jaren twintig werd het complex aan gebouwen liefst tweemaal zo groot. In 1921 kreeg de zuidzijde een grote uitbreiding, zelfs zodanig groot dat van het deel uit 1909 nauwelijks meer iets te herkennen valt.
Locomotief ZNSM 14 rangeert in 1922 met een twaalftal lege wagens. De tweede en de derde wagen zijn de nummers 185 en 225.
 
 
77. De campagne bij de suikerfabriek ‘Dinteloord’ is in volle gang. Op het ‘bietengor’ staan naast tramgoederenwagens ook boeren met eigen paard en vierwielige wagens. Foto uit circa 1925.
 
 
78. De campagne bij de suikerfabriek ‘Dinteloord’ is in volle gang. Op het ‘bietengor’ staan naast tramgoederenwagens ook boeren met eigen paard en vierwielige wagens. Foto uit circa 1930.
 
 
79. Gezicht op de Coöperatieve Suikerfabriek 'Dinteloord' in Stampersgat vanaf de Noordzeedijk in noordelijke richting. Links ligt een weegbrug voor paard en kar of wagen. Op het fabrieksterrein staan nog een gesloten en wat open goederenwagens. Uiterst links staat de portiersloge (ook in gebruik als weegbruggebouwtje) te herkennen. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
80. Gezicht op het goed bezette ‘bietengor’ bij de suikerfabriek 'Dinteloord'. Er zijn drie verschillende soorten trambietenwagens te zien. Op de achtergrond ligt de Noordzeedijk, met twee dienstwoningen van de fabriek. Rechts van het midden staat de portiersloge (ook in gebruik als weegbruggebouwtje). Foto uit circa 1930.
 
 
81. Gezicht vanaf Noordzeedijk op het lege ‘bietengor’ bij de suikerfabriek 'Dinteloord'. Kennelijk is het in de komende campagne voor de tram een gedane zaak. Nog een paar wagens staan aan de kant voor verkoop of sloop. De railstaven zullen spoedig volgen. Foto uit circa 1935.
 
 
82. Een auto met chauffeur staat voor het kantoor van de Coöperatieve Suikerfabriek 'Dinteloord' aan de Noordzeedijk in Stampers-gat, gezien in zuidoostelijke richting. Op de achtergrond lijkt een tram stil te staan op het kopspoor. De op zijn directeur wachtende chauffeur is S. van Hooijdonk. Het kenteken van de auto is N-1038 en behoorde toe aan directeur P.A.F. Vlekke, die sinds 1910 een eigen auto had. Gedeelte uit ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
83. Aan de oevers van de Dintel ligt het enorme complex van de enige in West-Brabant nog actieve suikerfabriek, waarvan de historie teruggaat tot 1908. Veel is inmiddels gewijzigd, alleen het hoofdkantoor aan de Noordzeedijk in Stampersgat is nog in originele staat gebleven. Bijzonder zijn de voormalige directeurswoning met fraaie ingangspartij (links buiten beeld) en een achterzijde in chaletstijl. Ernaast staat het kantoorgebouw uit 1920, naar een ontwerp van de Roosendaalse architecten Vergouwen en Hurks. Het pand is uitgevoerd in een expressionistische stijl en bestaat uit een casco in beton, afgewerkt met bakstenen gevels en hardstenen ornamenten. Het interieur van dit rijksmonument is rijk afgewerkt met glas-in-lood ramen, lambriseringen, wandbespanningen en terrazzovloeren.
 
 
84. Vanaf sinds 7 juli 1933 reden er tussen Roosendaal en Willemstad geen reizigerstrams meer. Wel was de ZNSM nog tot 4 oktober 1934 de exploitant en daarna de BBA. Nog slechts drie bietencampagnes was de tram van de partij, waarna het vervoer over de weg overging naar de vrachtauto. Gedeelte van een advertentie in ‘De Grondwet’ van 14 oktober 1933. Bewerking: Marius Broos.