Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal

Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.

Per tram van Gastelsveer naar Oudenbosch (overweg)

Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed op weg van Gastelsveer naar Oudenbosch.

01. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat het bord boven de deur, waarop in 1975 de tekst ‘café P. Moerings tel. 290’ staat, onder verschillende verflagen nog de tekst ‘Station Stoomtram Gastelsveer’ draagt. Het was destijds nog maar 40 jaar geleden, dat het café de functie voor tramreizigers had verloren. Toch stopte er in 1975 nog altijd elk uur een autobus van de 'N.V. Brabantsche Buurtspoorwegen en Autodiensten' (BBA), die in 1934 was geboren als opvolger van de zes tramwegmaatschappijen in Noord-Brabant. Zij reed nog steeds tussen Breda en Steenbergen, via Etten, Hoeven, Oudenbosch, Oud Gastel en Kruisland, precies zoals de ZNSM dat voorheen reed. Foto Marius Broos, 10 mei 1975.

02. Na afloop van de oefening op 26 juli 1917 wordt koningin Wilhelmina door enkele hoge militairen naar haar dienstauto begeleid. Die staat aan de Veerkensweg en op de achtergrond is het café Gastelsveer te zien. Aan de muur hangt het bord met opschrift ‘Station Stoomtram Gastelsveer’. Tussen de rails van het baanvak Oud Gastel - Kruisland staan nog wat mensen, die uitgelopen zijn om een glimp van de vorstin op te vangen. Foto Persbureau Holland, collectie ‘Het Geheugen van Nederland’.

03. Het tramwegknooppunt bij het Gastelsveer was vanaf 1893 meerdere malen per dag het levendige overstappunt van reizigers uit en naar Oud Gastel en Oudenbosch, uit en naar Roosendaal, uit en naar Kruisland en Steenbergen (vanaf 1900 ook met de RTM uit en naar Schouwen-Duiveland) en vanaf eind 1906 uit en naar Willemstad. Mocht de aansluiting enige vertraging hebben of moest je wachten op een aansluitende tram, dan bood het café Gastelsveer je enige soelaas.
De tekening spreekt haast voor zich. Tot 1906 konden er nog geen (goederen)trams rechtstreeks naar en van Kruisland rijden en was het steeds overstappen. Pas in 1911 kwamen er ruimere faciliteiten op de Gastelsedijk Zuid en konden er zelfs drie trams uit verschillende richtingen naast elkaar staan. Opzienbarend is echter dat er destijds nauwelijks foto's zijn gemaakt, zelfs niet voor een ansichtkaart. En dat op zo'n tramwegknooppunt...!

04. Meer dan een eeuw terug, in 1915, werd de meest opzienbarende plaat gemaakt door notaris A.M.B. Smulders te Oud Gastel. Twee dames, waarvan één van hen (links) de echtgenote van de notaris is, zijn op 23 januari 1908 op de Gastelsedijk Zuid, ter hoogte van het Gastelsveer uit de tram van Roosendaal naar Oud Gastel gestapt. Zij poseren nog even voor de fotograaf, alvorens zij met hem naar het gelijknamige café (links buiten beeld) stappen, in afwachting van de eerstvolgende tram uit Oud Gastel naar Kruisland en Steenbergen (zie ook voorgaande tekening).
De door hen verlaten tram rijdt inmiddels in de boog naar Oud Gastel en bestaat uit de minimale samenstelling: een locomotief, een bagagewagen, een twee-assig rijtuig 1e klasse en een vier-assig rijtuig 2e klasse met middenbalkon. Duidelijk is de in de winter (en zeker na sneeuwval) zeer slijkerige Gastelsedijk Zuid en het naar de Veerkensweg geleidelijk aflopend tramwegtracé te zien.

05. Tachtig jaar later was de inmiddels ‘afgeslechte’ boog naar Oud Gastel (rechts) nog duidelijk in het veld te herkennen aan de ligging van de sloot. Foto Marius Broos, 20 december 1998.

06. Een foto vanuit het noorden aan de Gastelsedijk West (tussen schuur en café) geeft een mooi kijkje op de ligging van de vroegere (deels toegegroeide) wisselplaats, die in de huidige tijd vaak wordt gebruikt als parkeerplaats voor auto's. Duidelijk is te zien dat de gevel van het eeuwenoude café behoorlijk uit het lood staat. De foto is gemaakt op 8 juni 2021.

07. Op de foto uit Google Earth hierboven is de standplaats van de fotograaf van de plaat hierboven aangegeven met een sterretje. De in 1980 nog zichtbare 'afgeslechte' boog is overigens niet meer te herkennen.

08. Tot slot een schilderij van Jan Kuppens. Staande op de Veerkensweg kijkt hij in de richting van het café en de draaibrug. Links komt de stoomtram uit Roosendaal en rijdt de Veerkensweg op. Vaag is de boog naar de brug te ontwaren en in de verte de woning van de brugwachter. Mooi is de schuur met rieten dak te zien die schuin tegenover het café Gastelsveer staat, de enig bekende afbeelding. De schuur behoorde toe aan de eigenaar van het café, tevens landbouwer. Waarschijnlijk is deze schuur in de oorlog verwoest.
Rechts ligt het spoor naar en van Oud-Gastel. Zoals op de tekening hierboven is te zien, was dat uitgevoerd als strengelspoor. Dit was in 1903 aangelegd en bedoeld om ontsporingen te vermijden. Het wissel op dit schilderij werd toen ruim tachtig meter in de richting van Oud Gastel verplaatst en was van een bijzondere constructie. Tot 1903 ontstonden nogal eens ontsporingen, omdat een stoomtram uit Roosendaal naar Oud Gastel te snel door het wissel ging vanwege de aflopende helling. Omgekeerd moest een zware stoomtram naar Roosendaal veel kracht zetten om de helling naar de Gastelsedijk West/Zuid op te komen en ontspoorde dan nog wel eens op het kromliggende wissel naar links.

09. Een paar honderd meter vanaf het Gastelsveer naar Oud Gastel lag aan de linkerzijde van de Veerkensweg een wisselplaats. Hier moest een tram tijdelijk wachten, wanneer er bij hwt Gastelsveer geen mogelijkheid was om een tegenligger te kruisen. Dat er een wisselplaats was, kun je niet aan het wegdek en ook niet aan de bomen zien, want die zijn pas na 1937 geplant. Maar de destijds omgelegde sloot ligt er echter nog steeds en geeft de plaats aan van de wisselplaats door een bredere berm aan de noordzijde van de bomen. De foto is gemaakt op 14 oktober 2018. Op de achtergrond is de grote schuur bij het café Gastelsveer te zien.

10. Situatietekening van de wisselplaats aan de Veerkensweg. De ZNSM kocht in 1892 de in lichtgrijs aangegeven perceels-gedeelten.

11. Kijkend naar Oud Gastel zie je heden ten dage nog steeds de destijds omgelegde sloot en de bredere berm langs de Veerkens-weg ook goed. De foto dateert van 14 oktober 2017.

12. Locomotief ZNSM 5 wacht met een goederentram op de wisselplaats aan de Veerkensweg, 1927. Te zien zijn de machinist (voor op de locomotief), de stoker (achter op de locomotief), de conducteur (wellicht op weg naar zijn dienst op een reizigerstram, vanaf het Gastelsveer), en helemaal vooraan een student die stage liep bij het tramwegbedrijf en alle facetten van het werk moest ervaren. In het boek 'Ons dorp Kruisland' worden overigens de namen van het dienstdoende personeel vermeld.

13. Gezicht vanuit het westen op Oud Gastel. Links het spoor van de ZNSM en de St.-Joannesschool. In het midden staat de nieuwe R.K.- kerk (met oude toren) en rechts het Liefdesgesticht St.-Joseph met kapel. De tramweg lag aan de noordzijde van de Veerkens-weg. tot de boog naar de Oudendijk. Ansichtkaart uit de jaren 1906- 1914, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.

14. Gezicht vanuit het oosten op het Liefdesgesticht St.-Joseph. Links staan een schuur, stal en huis van Antonius Josephus Dankers, landbouwer, grootgrondbezitter en gemeenteraadslid te Oud Gastel. Rechts ligt het spoor van de ZNSM naar het Gastelsveer (uit 1892). Ansichtkaart uit circa 1910, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.

15. Gezicht vanuit het oosten op de boerderijgebouwen van de familie Dankers en verderop het Liefdesgesticht St.-Joseph. Rechts ligt het spoor naar en van Gastelsveer (uit 1892). Links rijdt een reizigerstram uit Willemstad vanuit het in 1914 nieuw aangelegde spoor naar Gastelsveer. Twee militairen op een dienstfiets staan te wachten totdat de fotograaf zijn werk heeft gedaan. Ansichtkaart uit circa 1915, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.

16. Een plaatje, ongeveer een honderd meter terug naar het centrum van Oud Gastel en circa vijftig jaar later, laat zien waar de rails lagen en waar de tram uit Willemstad naar Gastelsveer invoegde op de lijn vanuit Oudenbosch naar Gastelsveer. Ansichtkaart uit circa 1960, collectie Marius Broos, Roosendaal.

17. Rechts staat de pastorie van de R.K. Kerk. Duidelijk is te zien dat het van links komende spoor (uit 1914) in een boog eerst het spoor naar en van Oudenbosch (uit 1892) kruist en dan naar rechts langs een stukje van de voormalige tuin van de pastorie gaat. Daarvoor moest een stuk muur wijken en werd het hek deels verplaatst en aangepast.
Ansichtkaart uit circa 1915, collectie heemkundekring Het Land van Gastel.

18. In 1915 maakt notaris A. Smulders een foto vanuit een pand op de hoek van de Markt (zuidoostzijde, zie kaart verderop) in de richting van het 'Dijkgat' (het steegje van waaruit het militaire muziekkorps de Kerkstraat in gaat marcheren en juist de hoek omgaat).
Op de achtergrond staat een reizigerstram vanuit Willemstad naar Gastelsveer te wachten op het voorbijtrekken van de stoet mensen. De locomotief is te goed herkennen aan de stoompluimen. Achteraan de tram hangt een bagagerijtuig. Het pand links deed ook jarenlang dienst als 'Tramstation'.
Het spoor dat juist naast de mensenmassa is te zien, is dat van Oudenbosch naar Gastelsveer. Even verderop zal de tram dan ook naar rechts gaan en 'invoegen' naar Gastelsveer (zie tekeningen en foto's elders in deze rubriek).

19. Nog een ansichtkaart van de pastorie van de R.K. Kerk. Van links komt het spoor naar en van Oudenbosch (uit 1892). Rechts ligt het spoor naar en van Willemstad (uit 1906). Het spoor, dat in 1914 werd aangelegd is nauwelijks te zien, maar is er wel, want de tuin van de pastorie is 'aangesneden'. Ansichtkaart uit circa 1915.

20. Toen in 1892 de ZNSM in Oud Gastel kwam, bestond het oude rooms-katholieke kerkgebouw nog. Wanneer de ZNSM haar tramweg op de Achterdijk aanlegde, was dat niet in het voordeel van het aantal reizigers, maar wel in dat van de latere doortrekking van de lijn naar Stampersgat en Willemstad. Dat duurde echter nog wel veertien jaar. Bovendien was het voor de ZNSM zo goed als onmogelijk om vanuit de Kerkstraat langs het raadhuis de boog naar Gastelsveer te maken. Bovendien vreesden de kerkgangers verstoring van hun kerkdiensten. Tekening Marius Broos.

21. Het ‘Tramstation’ te Oud Gastel had jarenlang een onderdak in de herberg op de hoek tussen de Kerkstraat en de Achterdijk. Van hieruit moesten reizigers nog wel even lopen naar het opstappunt aan de Veerkensweg. De plaatselijke schilder Jos Aanraad heeft de situatie ter plekke prachtig vastgelegd aan de hand van een foto of ansichtkaart.

22. Een plaatje uit 1910 van Jeanneke Mastboom (het meisje met de bal in het midden), gemaakt door notaris A. Smulders, laat een deel van de Achterdijk zien met de tramweg. Waar precies is vooralsnog niet de traceren. De tram reed aan de oostzijde van de weg.

23. Vanaf de Achterdijk in Oud Gastel reed de stoomtram ter hoogte van bakker Van den Eijnden (het witte pand in het midden) naar het Moleneind (achter de fotograaf). Rechts ligt de Kerkstraat en helemaal buiten beeld (rechts van de fotograaf) stond het café ‘In de Vier Winden’ van de kinderen Smoor. Ansichtkaart uit circa 1915, collectie heemkundekring ‘Het Land van Gastel’.

24. Gezicht op het Moleneind vanuit de Steenstraat. In het pand links werden later de graanmaalderij en het pakhuis van de ‘R.K. Boerenbond’ gevestigd. Na de afbraak van de molen liet rijwielhandelaar P.C. van den Boom hier in 1928 een nieuw pand bouwen. Aan de noordzijde van de Steenstraat stond een rijtje huizen, dat telkens van eigenaar wisselde en waar de armoede van afdroop. Rechts staan klompenmaker Marijn Damen en één van zijn kinderen de fotograaf aan te kijken. Tot 1929 lag het tramspoor bij de bocht volledig in de openbare weg. Pas toen verwierf de ZNSM op de hoek een stuk tuin van bakker A. van den Eijnden, waarna de boog in het spoor kon worden verbeterd en de tram voortaan rakelings langs zijn huis reed. Kortom, op het Moleneind passeerde de ZNSM eigenlijk het toenmalige industriële hart van Oud Gastel. Ansichtkaart uit circa 1915, collectie heemkundekring ‘Het Land van Gastel’.

25. Gezicht op het Moleneind vanuit de Steenstraat. Het pand links stond in de jaren dertig bekend als nicotinefabriek. Op de hoek zat de ‘R.K. Boerenbond’ met zijn graanmaalderij en pakhuis. De graanmolen was eigendom van P.J. van Meel en werd in 1927 afgebroken. Ansichtkaart uit circa 1915, collectie heemkundekring ‘Het Land van Gastel’.

26. Situering van tramweg en bebouwing aan de zuidzijde van Oud Gastel (Achterdijk - Moleneind - Steenstraat).Bij het café 'De Vier Winden' (Moleneind 1) en bij de huisjes iets ten oosten van de zuivelfabriek stopte de ZNSM op tijdig verzoek voor het in- en uitlaten van reizigers. Tekening Marius Broos.

De tracétekening - in zes delen - is gemaakt aan de hand van kaarten op schaal 1 : 2500, ontstaan na metingen door het Kadaster van door de Provincie Noord-Brabant aan te kopen stukken grond voor de reconstructie (verbreden van tracé, verruimen van bochten, opbreken van tramrails ZNSM, alsmede aanleggen van nieuw wegdek en fietspaden) van de provinciale weg tussen Oudenbosch en Oud Gastel, circa 1935, waarbij rood = nieuwe grens, blauw = vervallen grens, zwart = te handhaven grens. Na alle reconstructies in de afgelopen 85 jaar is nagenoeg niets meer van het toenmalige tramtraject nog in het veld aan te wijzen.

27. Ligging van de zuivelfabriek 'Vacca' en tramweg met laad- en losplaats aan de Steenstraat te Oud Gastel. Zo er in Roosendaal, Nispen en Rucphen zuivelfabrieken op coöperatieve grondslag tot stand kwamen, zo was in Oud Gastel de zuivelfabriek ‘Vacca’ onderdeel van een naamloze vennootschap. Tekening Marius Broos.

28. De zuivelfabriek in Oud Gastel. Duidelijk is de ligging van de tramsporen te plaatsen, ondanks het feit dat deze al vóór 1940 waren opgebroken. Foto uit circa 1970, collectie heemkundekring ‘Het Land van Gastel’.

29. Straatzijde van de zuivelfabriek ‘Vacca’ te Oud Gastel, circa 1935-1940. Het lijkt er op dat de sporen nog aanwezig zijn.

30. Situering van de tramweg en bebouwing aan de zuidoostzijde van Oud Gastel (Steenstraat - Krelingsweg). Tekening Marius Broos.

31. Jarenlang stond aan de (Oude) Steenstraat 7 een boerderijtje te verkommeren, tot sloop in 2018 er een eind aan maakte. Het was in 1878 gebouwd op de plaats van een boerderijtje (stippellijn op kaart). Sinds 1875 was het perceel eigendom van de familie Vreugde. Een feit is dat dit boerderijtje de tram heeft ‘zien komen en gaan’. Lag eerst de Steenstraat als doorgaande weg aan de voorzijde, vanaf 1936 was dat aan de achterzijde (zie kaarten boven en onder).

32. Situering van de bebouwing nabij het kruispunt Steenstraat en Vierschaarstraat. Bij dit kruispunt stopte de ZNSM op tijdig verzoek voor het in- en uitlaten van reizigers. Tekening Marius Broos.

33. Vanuit Kuivezand rijdt een nog jonge melkrijder in de vroege avonduren met zijn vierwielige wagen in de Steenstraat, op weg naar de ‘Vacca’. Zojuist is hij de kruising met de Vierschaarstraat gepasseerd. Een boerin laat twee koeien in de berm naast het spoor van de ZNSM grazen. Op de achtergrond staan de boerderijtjes, gebouwd in 1896 en 1899 (zie kaart boven). Foto uit circa 1910, collectie heemkundekring ‘Het Land van Gastel’.

34. Nogmaal de boerderijtjes, gebouwd in 1896 en 1899 (zie kaart boven). Staand op de tramwegmet zijn vierwielige boerenkar en twee paarden ervoor, lost een boer stro over de haag. Het lijkt erop dat het dezelfde kar en paarden zijn, als op de vorige foto.

35. Situering van de tramweg en bebouwing langs de Krelingsweg ten oosten van Oud Gastel. Tekening Marius Broos.

36. Situering van de tramweg en bebouwing in de buurtschap Kuivezand ten oosten van Oud Gastel. Kort bij de Langenbergsestraat lag een wisselplaats, tevens laad- en losplaats met een weegbrug voor de boeren in de omgeving. Het café Van Ham (Kuivezand 1) en het café 'Het Wezenstedeke' waren stopplaatsen voor de ZNSM, weliswaar op tijdig verzoek voor het in- en uitlaten van reizigers. Tekening Marius Broos.

37. Een ploeg wegwerkers van de ZNSM is (waarschijnlijk) ergens tussen Oudenbosch en Oud Gastel bezig met het reguliere onderhoud van de tramweg. Foto uit circa 1930.

38. Situering van de tramweg en bebouwing langs de Groeneweg, ten oosten van de buurtschap Kuivezand, kort voor de grens met de gemeente Oudenbosch. Tekening Marius Broos.

39. Dit beeld van Kuivezand, genomen vanuit de kant Oud Gastel, laat het gedeelte van de buurtschap Kuivezand zien, iets ten westen van de vroegere 'Kleine Wiel', zie kaart 5 hierboven. Gedeelte van een ansichtkaart uit circa 1910.

40. Situering van de tramweg en bebouwing langs de Zandeweg en een stukje bebouwde kom aan de westzijde van Oudenbosch. Tekening Marius Broos. De tekeningen zijn gemaakt aan de hand van kaarten op schaal 1 : 2500, ontstaan na metingen door het Kadaster van door de Provincie Noord-Brabant aan te kopen stukken grond voor de reconstructie (verbreden van tracé, verruimen van bochten, opbreken van tramrails ZNSM, alsmede aanleggen van nieuw wegdek en fietspaden) van de provinciale weg tussen Oudenbosch en Oud Gastel.

41. Gezicht op de Zandeweg vanuit de richting Oud-Gastel. In de verte ligt de zeer kenmerkende bebouwing van Oudenbosch.
Een marskramer is onderweg en kijkt even op. Foto uit een geillustreerd tijdschrift, circa 1910.

42. Gezicht op de Zandeweg vanuit de richting Oud-Gastel. In de verte ligt de zeer kenmerkende bebouwing van Oudenbosch. Foto uit circa 1935.

43. Gezicht op de Zandeweg vanuit de richting Oudenbosch. Juist voorbij het pand Zandeweg 29 uit 1930 ligt De Bansloot / Het Spui. De twee kinderen gebruiken de tramweg als voetpad. In de verte ligt de eerste bebouwing in de gemeente van Oud en Nieuw Gastel, circa 1935.

44. Het kruispunt Wagenhoek te Oudenbosch, gezien vanaf de Zandeweg, circa 1920. Recht vooruit gaat het spoor over de Markt (zie tekening: A - E). Het afbuigend spoor rechts gaat naar de laad- en losplaats op het Moleneind (zie tekening: B - F).

45. Het Moleneind te Oudenbosch, gezien vanaf het kruispunt Wagenhoek in zuidelijke richting. Links ligt het spoor, komend van de Markt (zie tekening: A - B). De fotograaf staat naast het spoor naar de haven (zie tekening: B - D). Rechts ligt het in 1905 aangelegde spoor (met verhoogde laad- en losplaats) naar of van de Zandeweg (zie tekening: B - F, hieronder). Ansichtkaart uit circa 1910.

46. Komend vanuit het centrum draaide de tram voor het goederenvervoer het Moleneind op (zie tekening: A - B). Rechts had de ZNSM een agentschap voor het goederenvervoer. Hier kon men stukgoederen afhalen en brengen. Op de gevel staat 'Goederen-kantoor van de Z.N. Stoomtramweg Mij'. Het spoor met verhoogde laad- en losplaats (zie tekening: B - F, hieronder) tussen de Zandeweg en het Moleneind is nog niet aangelegd, zodat de ingekleurde ansichtkaart uit de jaren van vóór 1905 moet dateren.
Het spoor tussen de Wagenhoek en de Haven is op deze ansichtkaart niet te zien, terwijl dat op de volgende kaart, die iets korter bij het kruispunt is gemaakt, wel het geval is. (De plaatselijke situatie is op beide ansichtkaarten hetzelfde.)

47. Iets korterbij het kruispunt is het tramspoor voor het goederenvervoer tussen de Wagenhoek en de Haven wel te onderscheiden. Achter de rug van de fotograaf rechts had de ZNSM haar agentschap voor het goederenvervoer. Het spoor met verhoogde laad- en losplaats (zie tekening: B - F, hieronder) tussen de Zandeweg en het Moleneind is nog niet aangelegd, zodat de ansichtkaart uit de jaren van vóór 1905 moet dateren. Het spoor tussen de Wagenhoek en de Haven is op deze ansichtkaart te onderscheiden in het wegdek rechts.

De sporen op het Moleneind

48. Tekening van de sporenligging bij het kruispunt Wagenhoek te Oudenbosch. De verklaring van de letters staat in de tekening. De aansluiting naar het Turfhoofd (B - D) eindigde bij de suikerfabriek van de Firma Daverveldt, Binck & Co, zie onderstaande tekening in twee delen.

49. Een plaatje van de Molenstraat in noordelijke richting ter hoogte van de Brouwerijstraat, waar alleen arbeiders en kleine winkeliers waren gevestigd. Rechts van het midden is het einde van het kopspoor duidelijk zichtbaar. Van hieruit was ook de suikerfabriek per tram op het Turfhoofd goed te bereiken. Ansichtkaart uit circa 1905.

50. Een plaatje van de Molenstraat in noordelijke richting ter hoogte van de Brouwerijstraat, waar alleen arbeiders en winkeliers waren gevestigd. Achter de man rechts van het midden is het einde van het kopspoor nog juist zichtbaar. Van hieruit was ook de suikerfabriek per tram op het Turfhoofd goed te bereiken. Ansichtkaart uit circa 1915.

De sporen op het Turfhoofd

51. De suikerfabriek van de Firma Daverveldt, Binck & Co lag overigens op grondgebied van de gemeente Oud Gastel. Even verderop aan de oostzijde van de haven van Oudenbosch lagen nog twee suikerfabrieken. De eerste was de Firma Granpré Molière, Jager & Co (1874-1902) en lag schuin tegenover de Firma Daverveldt, Binck & Co. Deze kreeg uitsluitend bieten per schip en per kar aangevoerd.
De tweede was de N.V. Beetwortelsuikerfabriek 'De Mark' (1874-1916) en lag nog wat noordelijker. Behalve van aanvoer van bieten per schip en per kar, werd ook gebruik gemaakt van de ZNSM, zij het dat de bieten op het Turfhoofd, enkele honderden meters voor het eindpunt (en iets ten zuiden van de Firma Daverveldt, Binck & Co) werden overgeslagen vanuit tramwagens op schepen.

52, 53 en 54. De sporenligging tussen de Wagenhoek (met laad- en losplaats), het Turfhoofd bij de haven en de suikerfabrieken is in beeld gebracht door de projectie van de tekening op een foto in drie delen uit Google Earth. Wat vroeger het Oudenbossche Turfhoofd was, is in de afgelopen decennia omgevormd tot een moderne woonwijk, compleet met een jachthaven. Het terrein van de vroegere suikerfabriek van de Firma Daverveldt, Binck & Co is nog altijd volledig onbebouwd. Dat van de Firma Granpré Molière, Jager & Co, is voor andere industriele ondernemingen in gebruik, waarbij van het het oorspronkelijke complex niets is bewaard gebleven.

52, 53 en 54. Fraai is de boog vanuit de Markt naar de Molenstraat te zien (zowel op de foto uit Google Earth boven als de foto onder) en de lengte van de wisselplaats, waar trams konden kopmaken voor de rit terug naar Breda. De helft van alle trams uit Breda reed door tot het eindpunt in Steenbergen.

Terug naar de Wagenhoek en Oudenbosch (centrum)

55. Komend vanuit Oud-Gastel op de Zandeweg anno 2023, zie je links het huis met een trapgeveltje (dat er nog altijd staat). Voorbij het huis ernaast ligt links de West-Vaardeke en recht er tegenover de Molenstraat. De ZSNM reed in vroegere dagen rechts van de weg, op de plaats van het fietspad.

56. Voorbij het kruispunt West-Vaardeke en Zandeweg, zie je links het witte huis met vier ramen op de verdieping en een dakkapel. Daar hing in vroeger dagen een bord met daarop 'Tramstation C. Vermeulen' en op de keerzijde 'Café Het Tramstation', zie verderop in dit beeldverslag.

57. Het kruispunt Wagenhoek te Oudenbosch, gezien vanaf de Zandeweg, circa 1910. Recht vooruit gaat het spoor over de Markt (zie tekening: A - E). Het afbuigend spoor rechts gaat naar de laad- en losplaats op het Moleneind (zie tekening: B - F). Foto uit circa 1900.
Links hangt aan een gevel een fraai uithangbord met daarop aan de ene kant de tekst 'Tramstation C. Vermeulen' en op de keerzijde 'Café Het Tramstation'. Op de volgende illustraties uit wat latere jaren is dat alles nog wat beter te lezen.

58. en 59. Het tramstation bij de Wagenhoek was in 1890 gevestigd in het café van A.J.P. Vermeulen. Tegelijk werd hij aangesteld als agent van de ZNSM en belast met het aannemen en afgeven van (stuk) goederen die op de Wagenhoek vertrokken of aankwamen.
In 1901 volgde zijn zoon hem op. Die liet toen aan de gevel van zijn café het bord aanbrengen met daarop aan de ene kant de tekst 'Tramstation C. Vermeulen' en op de keerzijde 'Café Het Tramstation'. (Het bord gaat op de foto helaas wat schuil achter de luifel van het café.)

Op 1 november 1916 nam Vermeulen ontslag en werd hij in zijn functie van agent opgevolgd door de 57-jarige C.J.J. Keij. Deze man was van oorsprong metselaar en kon in zijn nieuwe baan iets rustiger aan doen, al was dit baantje zeker geen vetpot. Keij woonde enkele huizen verderop, maar het 'tramstation' voor op- en afstappende reizigers aan de Wagenhoek bleef bij Vermeulen gevestigd. Overigens was er in het centrum van Oudenbosch nog een caféhouder agent voor de ZNSM, maar dan meer voor bestelgoederen.

De foto's laten Oudenbosch zien vanaf de Wagenhoek in de richting van de Markt (circa 1910) en vanaf de Wagenhoek in de richting van Oud Gastel (Zandeweg, circa 1935). Het kenteken (N 42188) van de auto voor het café 'Het Tramstation' behoorde toe aan B.J. Kouters uit Steenbergen. Drie jaar later ging dat kenteken over op naam van zijn zoon A.J. Kouters te Kruisland. (bron: BHIC, De auto van mijn opa).

60. Om de laad- en losplaats aan de Wagenhoek te kunnen bereiken, lag er vanaf Breda komend, een naar rechts aftakkend spoor, dat het hoofdspoor verderop kruiste in zuidelijke richting (op foto rechts, zie A - B, op tekening hierboven), circa 1910. Dit spoor is op de vorige foto nauwelijks of niet te onderscheiden, maar lag er wel ter hoogte van het huisje met de dakkapel.

61. Gezicht op de Markt ten oosten van het kruispunt Wagenhoek en Zandeweg, circa 1910.

62. Gezicht op de Markt ten oosten van het kruispunt Wagenhoek en Zandeweg, circa 1935.

63. Gezicht op de Markt in oostelijke richting, circa 1920. Een reizigerstram is op weg van Breda naar Steenbergen. Links is nog vaag het gemeentehuis zichtbaar.

64. Locomotief ZNSM 7 passeert met een 'gemengde' tram (reizigersrijtuigen en goederenwagens) de Markt in Oudenbosch, op weg naar Steenbergen. Links staat het gemeentehuis uit 1776. Rechtsboven in de ansichtkaart is ruimte gereserveerd voor een korte tekst van de afzender. Ansichtkaart uit circa 1905.

65. Nogmaals een blik op het gemeentehuis uit 1776 en de in 1890 aangelegde tramweg maar dan vanuit oostelijke richting.

66. Gezicht op de Markt in oostelijke richting, circa 1920. Rechts staat het postkantoor uit 1898 van architect D.E.C. Knuttel.

67. Overigens tekende architect D.E.C. Knuttel ook voor het ontwerp van de voorgevel van het stationsgebouw in Roosendaal, met als voorbeeld het tiende-eeuwse Kaiserschloss in Goslar (D). De foto in Oudenbosch is gemaakt op 5 november 1978.

68. Gezicht op de Markt in westelijke richting, circa 1920. Links staat het postkantoor uit 1898 van architect D.E.C. Knuttel.

69. Gezicht op de Markt, ter hoogte van de basiliek, in westelijke richting, circa 1920. Vanaf de Sint Annastraat in oostelijke richting wordt de weg door Oudenbosch Sint Bernaertstraat genoemd. Links staat het postkantoor uit 1898 van architect D.E.C. Knuttel.

70. Gezicht op de Markt in westelijke richting, circa 1920. Links staat het postkantoor uit 1898 van architect D.E.C. Knuttel.

71. Gezicht op de Markt in oostelijke richting, circa 1925. Juist achter de elektriciteitspaal, midden in beeld, is het 'tramstation' op de Markt van Oudenbosch vaag te zien. Pal ertegenover staat het 'pensionnat de demoiselles' (zie volgende beelden).

72. Gezicht op de Markt in oostelijke richting, circa 1925. Juist links van de elektriciteitspaal, midden in beeld, is het 'tramstation' op de Markt van Oudenbosch te zien. Pal ertegenover staat het 'pensionnat de demoiselles'.

73. Gezicht op de Markt in oostelijke richting, circa 1925. Juist links en deels achter de elektriciteitspaal staat het tussen de hoog-bouw wat uit de toon vallende 'tramstation' van Oudenbosch. Pal ertegenover is het 'pensionnat de demoiselles'.

74. Gezicht op de Markt in westelijke richting, juni 1960. In het café 'De Roskam' (het lage gebouw in het midden) werd rond 1900 het station van de ZNSM gevestigd. Vermoedelijk hing er boven de voordeur een houten bord met daarop de tekst 'Station Oudenbosch. Goederenkantoor van de Zuid-Ned. Stoomtramweg-Mij'. Boven de twee ramen stond er wat groter geschilderd: 'Station Stoomtram Oudenbosch'. De cafébaas trad op als plaatselijk agent van de ZNSM voor het ophalen of bestellen van pakketten. Maar in de jaren twintig trok de tram al steeds minder belangstelling als vervoermiddel voor bestelgoed. Nog later werd de voorgevel opvallend goed gerestaureerd en was er niets meer te zien van de vroegere activiteiten in het gebouw.

Niets voor niets begon de caféhouder in de jaren dertig al met het stallen van fietsen en automobielen achter zijn café. Het pand op Markt 78-82 werd in juni 1960 'gesierd' met reclameborden voor Martini en Coca-Cola en de aanbeveling: 'Schenkt 3-Hoefijzersbier'. Fotograaf Clemens Th. Lohmann (1918-1999) trof bij het maken van de opname in 1960 een dag met vuilnisbakken aan de straat en juist een meisje dat bij 'De Roskam' haar fiets gaat wegzetten.

75. Gezicht op de Markt in westelijke richting, circa 1925. Rechts staat het 'Pensionnat de Demoiselles' (bij de ZNSM in de dienst bekend als 'Pensionaat St. Anna') en schuin ertegenover (maar van hieruit nauwelijks te zien) het 'tramstation'.

76. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in westelijke richting, circa 1920.

77. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in westelijke richting, circa 1920. Rechts rijst de basiliek op en achter de muur ligt het kerkhof.

78. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in westelijke richting, circa 1920. Rechts rijst de basiliek op en achter de muur ligt het kerkhof. Op de voorgrond ligt de tramweg van de ZNSM.

79. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in westelijke richting, circa 1935. Rechts rijst de basiliek op en achter de muur ligt het kerkhof. Een gedeelte van de muur en het kerkhof heeft in de jaren twintig plaats gemaakt voor een Heilig Hartmonument in een ommuurd en zeer bloemrijk perk. Op de voorgrond ligt de tramweg van de ZNSM.

80. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in westelijke richting, circa 1935. Rechts rijst de basiliek op en achter de muur ligt het kerkhof. Een gedeelte van de muur en het kerkhof hebben in de jaren twintig plaats gemaakt voor een Heilig Hartmonument in een ommuurd en zeer bloemrijk perk. Op de voorgrond ligt de tramweg van de ZNSM.

81. Het Heilig Hartmonument uit de jaren twintig staat er nog steeds heel florissant bij. De bomen op het kerkhof erachter zijn na een eeuw wel gegroeid. Het perk wordt goed onderhouden, maar het ijzeren hekwerk is inmiddels verdwenen. De fotograaf staat op de plek waar vroeger de tram reed. Foto van 15 augustus 2023.

82. Hoe mooi is Oudenbosch. Gezicht vanaf het kerkhof langs het Heilig Hartmonument (juist rechts buiten beeld) op de fraaie villa 'Vera' . De tramweg lag in vroegere jaren juist langs de stoep, ter hoogte van de lantaarnpaal. Foto van 15 augustus 2023.

83. Hoe mooi is Oudenbosch. Gezicht op villa 'Vera'. Links is in de verte een villa te zien, voorbij de spoorwegovergang. Vanwege de mobilisatie van het Nederlandse leger in de jaren 1914-1918 staan er verschilende militairen in beeld. Links in de verte rijst voorbij de spoorwegovergang villa 'Louisa' op, gebouwd in de jaren kort voor de Eerste Wereldoorlog.

84. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in oostelijke richting, circa 1910. Rechts staat 'Hotel Tivoli', de pleisterplaats voor het al of niet overstappen tussen trein en tram, en in de verte de spoorwegovergang. Voorbij de overweg is nog geen bebouwing te zien. De foto is gemaakt even voorbij de bocht in het voorgaande beeld.

85. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in westelijke richting, circa 1920. Rechts rijst de basiliek op en links buiten beeld ligt het 'Hotel Tivoli', de pleisterplaats voor het al of niet overstappen tussen trein en tram. In de verte is nog de hele muur van het kerkhof te zien, want het Heilig Hart-monument stond er nog niet.

86. Terug naar een voorgaand beeld, maar dan in kleur. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in oostelijke richting, circa 1910. Rechts staat 'Hotel Tivoli', de pleisterplaats voor het al of niet overstappen tussen trein en tram, en in de verte de spoorwegovergang.

87. Gezicht op de Sint Bernaertstraat in oostelijke richting, circa 1920. Rechts staat het 'Hotel Tivoli', de pleisterplaats voor het al of niet overstappen tussen trein en tram, en in de verte de spoorwegovergang. Inmiddels is in de verte, voorbij de spoorwegovergang, villa 'Louisa' te zien, gebouwd in de jaren kort voor de Eerste Wereldoorlog.

88. Het 'Hotel Tivoli' was de pleisterplaats voor het al of niet overstappen tussen trein en tram. De serre met terras rechts is dezelfde als op het voorgaande beeld, al lijkt dat misschien niet. Rechts staat het stationsgebouw, waarvan de onderbouw dateert uit 1854 en de bovenbouw uit 1886. circa 1910.

89. De overweg bij wachterswoning 10 (achter de rug van de fotograaf) is de scheiding tussen de (huidige) Sint Bernaertstraat en de Bosschendijk. Ten zuiden van de overweg werden in de jaren tien en twintig twee villa's gebouwd, die er nog altijd staan. Ertegenover stond al veel langer een rijtje woningen voor arbeiders en kleine zelfstandigen.
De overweg voor de ZNSM lijkt zowat haaks de spoorweg te kruisen, maar dat is schijn, zoals op de volgende beelden is te zien. Rechts staan twee villa's uit (het begin van) de jaren twintig. Geheel links, achter de paal met telegraaf- en telefoondraden, ligt het café 'Kweekerslust'.

90. Een prachtig beeld van de spoor- en tramwegovergang in de Bosschendijk met zicht op het stadje. Links staat wachterswoning 10 met voor het raam de wachteres (of een dochter ervan). Voor de tram waren aparte sluitbomen aangebracht, die alleen werden geopend, wanneer een tram in aantocht was. Zodra een tram door kon rijden, ging het licht op groen. Aan de zuidzijde van de overweg stond de lantaarn rechts van de tramweg, maar aan de noordzijde hing die precies boven het tramspoor. De lantaarn was toegankelijk via een trapje. Let wel, het waren destijds allemaal olielampen, waarvan het reservoir zowat dagelijks moest worden bijgevuld.

Bij de wachterswoning (aan de straatzijde) staat een abri voor wachtende tramreizigers. Aan de overzijde van de straat staan ook twee wachthokjes. Het meest rechtse, pal tegen de spoorwegovergang, was bedoeld als schuilgelegenheid voor de afloskracht (van de vaste wachter in de woning). Waarvoor het andere hokje dan diende, is mij niet bekend. Foto uit circa 1910.
Met dank aan Toon de Bruijn, Roosendaal.

91. Bij de spoorwegovergang in de Terborgseweg te Doetinchem lag in de bestrating het spoor van de GTW-lijn Arnhem - Gendringen - Isselburg-Anholt (D). Het 'draaiseinbord' voor de tram toont onveilig, waarbij tegelijkertijd de ontspoortong (rechts naast het sein) in de (linker-)railstaaf is omgelegd. Mocht de tram onverhoeds toch doorrijden, dan ontspoort deze nog eer de overweg werd bereikt.

De foto werd gemaakt op 20 mei 1944, toen het aantal beschietingen op rijdende treinen al flink toenam. Omdat het personeel zich tijdig in dekking zou kunnen begeven, was op de tender een betonnen schuilbunkertje (rechts) aangebracht.

92. Nogmaals een kijkje vanuit het zuiden op de overweg in de Bosschendijk te Oudenbosch, met links de (normaal altijd gesloten) sluitbomen voor de ZNSM en rechts de openstaande bomen van de 'Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen' (SS). In de tramweg lag een boog om een wat meer haakse kruising mogelijk te maken, terwijl dat voor de weg niet nodig was. Aan de overzijde van de overweg staat rechts de wachtpost en links wachterswoning 10. Foto M. Hopstaken, Oudenbosch, circa 1920.

Vervolg met: Oudenbosch (overweg) - Hoeven - Etten en Etten - Leur - Princenhage

Geschiedenis spoorwegen in en om Roosendaal

Per tram van Gastelsveer naar Oudenbosch (overweg)

De sporen op het Moleneind

De sporen op het Turfhoofd

Terug naar de Wagenhoek en Oudenbosch (centrum)

Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal