Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Per tram van Gastelsveer naar Kruisland (deel 1)
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de Zuid-Nederlandsche Stoomtramweg-Maatschappij (ZNSM) reed, op weg van Gastelsveer naar Kruisland (deel 1) en Steenbergen (deel 2).
 
 
 
01. Het tramwegknooppunt bij het Gastelsveer was vanaf 1893 meerdere malen per dag het levendige overstappunt van reizigers uit en naar Oud Gastel en Oudenbosch, uit en naar Roosendaal, uit en naar Kruisland en Steenbergen (vanaf 1900 ook met de RTM uit en naar Schouwen-Duiveland) en vanaf eind 1906 uit en naar Willemstad. Mocht de aansluiting enige vertraging hebben of moest je wachten op een aansluitende tram, dan bood het café Gastelsveer je enige soelaas.
De tekening spreekt haast voor zich. Tot 1906 konden er nog geen (goederen)trams rechtstreeks naar en van Kruisland rijden en was het steeds overstappen. Pas in 1911 kwamen er ruimere faciliteiten op de Gastelsedijk Zuid en konden er zelfs drie trams uit verschillende richtingen naast elkaar staan. Opzienbarend is echter dat er destijds nauwelijks foto's zijn gemaakt, zelfs niet voor een ansichtkaart. En dat op zo'n tramwegknooppunt...!
 
 
02. Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat het bord boven de deur, waarop in 1975 de tekst ‘café P. Moerings tel. 290’ staat, onder verschillende verflagen nog de tekst ‘Station Stoomtram Gastelsveer’ draagt. Het was destijds nog maar 40 jaar geleden, dat het café de functie voor tramreizigers had verloren. De foto is gemaakt op 10 mei 1975.
 
 
03. Een foto vanuit het noorden aan de Gastelsedijk West (tussen schuur en café) geeft een mooi kijkje op de ligging van de vroegere (deels toegegroeide) wisselplaats, die in de huidige tijd vaak wordt gebruikt als parkeerplaats voor auto's. Duidelijk is te zien dat de gevel van het eeuwenoude café behoorlijk uit het lood staat. De foto is gemaakt op 8 juni 2021.
 
 
04. Toch stopte er in 1979 nog altijd elk uur een autobus van de 'N.V. Brabantsche Buurtspoorwegen en Autodiensten' (BBA), die in 1934 was geboren als opvolger van de zes tramwegmaatschappijen in Noord-Brabant. Zij reed nog steeds tussen Breda en Steenbergen, via Etten, Hoeven, Oudenbosch, Oud Gastel en Kruisland, precies zoals de ZNSM dat eerder deed. De foto is gemaakt op 13 mei 1979.
 
 
05. Had de fotograaf van de autobus 72 jaar eerder, dus op 26 juli 1917, op deze plek gestaan, dan had hij Koningin Wilhelmina gezien, die een bezoek had gebracht aan het Korps Pontonniers, bezig met het oefenen in het leggen van een (provisorische) schipbrug naast de draaibrug bij het Gastelsveer. Enkele hoge militairen hielpen toen de koningin bij het verlaten van het laaggelegen terrein, op weg naar haar auto. Links ligt de verbindingsboog vanuit Kruisland naar het tramwegemplacement op de Gastelsedijk Zuid bij het Gastelsveer. Foto Persbureau Holland, collectie ‘Het Geheugen van Nederland’.
 
 
06. Met op de achtergrond de boerderij op de Kruislandse oever marcheert op 26 juli 1917 een compagnie militairen over de zojuist gelegde (provisorische) schipbrug van Oud Gastel naar Kruisland. Rechts buiten beeld ligt de brug van de ZNSM en recht vooruit is de aloude boerderij met schuren te zien. Koningin Wilhelmina (in witte kledij) aanschouwt het geheel vanaf de westelijke oever. Foto Persbureau Holland, collectie ‘Het Geheugen van Nederland’.
 
 
07. De brug, die in 1892 over de Roosendaalsche en Steenbergsche Vliet was gebouwd, werd in het najaar van 1944 opgeblazen. Op de vroegere landpijlers en de middenpijler werd in 1947 een baileybrug gelegd, zodat de oude oost-west-verbinding in ere kon worden hersteld. Deze noodbrug bleef dienst doen totdat in 1983 de nieuwe Commissaris Van der Hartenbrug met aansluitende wegen in gebruik werd genomen. Van de restanten van de oude brug van ZNSM bleef niets over, mede ook omdat er een veel bredere Vliet moest komen in het verlengde van het nieuwe Mark-Vlietkanaal. De foto in noordelijke richting dateert van 13 mei 1979.
 
 
08. Nogmaals de baileybrug, maar nu met een fietser, een tractor met aanhanger en een personenauto. En als die er allemaal over heen zijn, dan mag het verkeer van de andere kant komen, zo ging het de hele dag, beurtelings door stoplichten geregeld.
 
 
09. Nogmaals de vroegere middenpijler en landpijlers van de ZNSM in beeld, maar nu in zuidelijke richting op 10 mei 1979.
 
 
10. Tot slot nogmaals het café Gastelsveer met baileybrug, circa 1970, een impressie van schilder Jos Aanraad.
 
 
11. Een foto uit circa 1910 laat vanaf de zuidoostzijde de oude ongelijkarmige draaibrug zien, dus vanaf de Gastelse oever. Een schip onder zeil is vanuit Steenbergen onderweg naar Roosendaal. De brugwachter had zijn woonhuis aan de noordwestzijde van de brug, zoals links is te zien. Bij het opblazen van de brug in 1944 werd deze ook verwoest en niet meer opgebouwd, dit in tegenstelling tot de vele decennia oude boerderij aan de zuidwestzijde van de brug. Na 1945 werd deze herbouwd, zoals op de vorige plaat is te zien.
 
 
12. De jongedames Lien en Net Moerings, dochters van de eigenaar van het café ‘Station Stoomtram Gastelsveer’ poseren in 1935 met twee van hun vriendinnen op de brug van de ZNSM, waarop in het midden het tramspoor ligt. Gewoonlijk was de brug bijna alleen het domein van het wegverkeer, behalve wanneer er een tram moest passeren. Rechts staat de woning van de brugwachter. De foto dateert uit circa 1935.
 
 
13. De tramweg vanaf Roosendaal en vanaf Oud Gastel lag steeds rechts van de weg, maar voorbij de brug bij Gastelsveer ging die naar links van de huidige Stoofweg. Halverwege de brug en het kruispunt Holderbergsedijk - Kleine Bolspolder ging de tramweg in een boog naar links om vervolgens precies in het verlengde van de Stoofweg na dat kruispunt uit te komen.
De Holderbergsedijk, die destijds nog altijd als binnendijk fungeerde bij hoog water van de Roosendaalsche Vliet, werd doorsneden met een eigen dijkcoupure, pal naast die van de weg. Tot op de dag van vandaag is de zuidelijke steunmuur van de dijkcoupure voor de ZNSM nog altijd aanwezig. Overigens is ook de noordelijke muur van de coupure in de dijk naast de Kleine Bolspolder nog blijven staan.
 
 
14. Wat in de tekening hierboven is voorgesteld, staat nu geprojecteerd in een foto uit Google Earth. In de jaren tachtig werd bij de aanleg van het Mark-Vlietkanaal ook de Roosendaalsche Vliet behoorlijk verbreed en rechtgetrokken.
 
 
15. Komend vanaf de brug reed de tram destijds parallel aan de sloot rechts in beeld, terwijl er naast de weg nog een kopspoor lag voor het laden of lossen van goederen (zie tekening hierboven). De foto dateert van 14 oktober 2017.
 
 
16. Een tiental meters verder in de richting Kruisland komt de dijkcoupure in de Holderbergsedijk in beeld. De zuidelijke steunmuur is nog steeds aanwezig. De andere steunmuur stond zowat op de plaats van de boom links. De coupure was net breed genoeg om een tram met wat ruimte aan weerszijden doorgang te geven, dus ongeveer 2,50 meter. In de verte is het café Gastelsveer te zien. De tram kruiste na de dijkcoupure de weg en reed dan met een boog (van hieruit gezien) naar de rechterzijde van de weg en vervolgens naar de brug (zie kaart en foto uit Google Earth). De foto is gemaakt op 18 februari 2015.
 
 
17. Komend vanaf de brug passeerde de tram de dijkcoupure in de Holderbergsedijk, waarvan de nog behouden gebleven zuidelijke steunmuur dringend aan een restauratiebeurt toe is en eigenlijk op de gemeentelijke Monumentenlijst thuishoort.
De foto dateert van 14 oktober 2017.
 
 
18. Komend vanaf de brug reed de tram destijds in één rechte lijn langs de dijkcoupure naar de linkerzijde van de Stoofweg, waar nog steeds een brede berm aanwezig is, parallel aan de rand van het later gelegde asfalt (zie tekening hierboven). De foto dateert van 14 oktober 2017.
 
 
19. Komend vanaf de brug reed de tram destijds in één rechte lijn langs de dijkcoupure naar de linkerzijde van de Stoofweg, waar nog steeds een brede berm aanwezig is, parallel aan de rand van het later gelegde asfalt (zie tekening hierboven). De foto dateert van 14 oktober 2017.
De Stoofweg gaat een halve kilometer voorbij de dijkcoupure in de Holderbergsedijk op in de N 641, aangelegd in de jaren tachtig in aansluiting op de nieuwe brug uit 1985 (Commissaris van der Hartenbrug) over de Roosendaalsche Vliet. Ruim 600 meter verderop houdt de Stoofweg en gaat na een bocht naar links op in de Molenstraat.
 
 
20. Terug naar de halve dijkcoupure. Vanaf medio 2021 nam de 'Dorpsraad Kruisland', na een dringende oproep van mijn kant in de serie films over de 'Suikerhoek' in West-Brabant en in samenwerking met de Gemeente Steenbergen, het initiatief om een stukje 'spoor' van de ZNSM in de 'dijkcoupure' te herleggen. Ook startten zij de restauratie van die ene gehandhaafde muur en het onderzoek of er nog resten van de andere muur en de drempel in de dijkcoupure aanwezig zouden zijn. Foto van 27 maart 2022.
 

21. Terug naar de halve dijkcoupure. Vanaf medio 2021 nam de 'Dorpsraad Kruisland', na een dringende oproep van mijn kant in de serie films over de 'Suikerhoek' in West-Brabant en in samenwerking met de Gemeente Steenbergen, het initiatief om een stukje 'spoor' van de ZNSM in de 'dijkcoupure' te herleggen. Ook startten zij de restauratie van de gehandhaafde muur en het onderzoek of er nog resten van de andere muur en de drempel in de dijkcoupure aanwezig zouden zijn. Foto van 9 mei 2022.
 
 
22. Soortgelijke rails als destijds en dwarsliggers konden worden overgenomen van de 'Stichting v/h RTM Ouddorp' die bij Ouddorp op Goeree een museumbedrijf met stoom- en dieseltrams onderhoudt. De gemeente Steenbergen zorgde voor voldoende financiele middelen. Foto van 17 juli 2022.
 
 
23. Soortgelijke rails als destijds en dwarsliggers konden worden overgenomen van de 'Stichting v/h RTM Ouddorp' die bij Ouddorp op Goeree een museumbedrijf met stoom- en dieseltrams onderhoudt. De gemeente Steenbergen zorgde voor voldoende financiele middelen. Foto van 17 juli 2022.
 

Het restant van de vroegere dijkcoupure voor het wegverkeer
 
Al veel eerder, dus vóór 1892 toen de tram begon te rijden, lag er een coupure (voor het weinige) wegverkeer. Dat was nodig omdat de dijk een waterkerende functie had. Nu is dat al lang niet meer, omdat de Deltawerken, enzovoorts, ervoor zorgen dat het waterpeil in het binnenland een bepaald maximum niet kan overschrijden.
 
 
24. Links ligt de zuidelijke muur van de coupure voor de tram. Rechts ligt de (vroegere) noordelijke muur van de coupure voor het wegverkeer. De fotograaf kijkt in de richting Kruisland. Foto, gemaakt op 23 februari 2023.
 
Destijds was een coupure voor het wegverkeer natuurlijk niet veel breder dan een kar. Deze mocht ook niet veel breder zijn, omdat je de opening in geval van nood dicht moest kunnen zetten met zandzakken. Later werden daarvoor houten schotbalken gebruikt (met uitsparingen in de coupure), maar die moest je dan weer ter plekke opslaan onder een overkapping en ook onderhouden.
 
Toen de tram ging rijden, lag de bestaande coupure niet goed, omdat de lijn werd aangelegd aan de zuidzijde van de Stoofweg (links op de foto). Natuurlijk hield de tramwegonderneming ook graag alles in eigen hand of moest dat doen, omdat de wegbeheerder van destijds (in casu de provincie of het polderbestuur), wellicht niet gediend was van enige samenwerking, laat staan wilde opdraaien voor de kosten.
 
 
25. Links ligt de zuidelijke muur van de coupure voor de tram, en rechts de (vroegere) noordelijke muur van de coupure voor het wegverkeer. De fotograaf kijkt naar het zuiden. Foto, gemaakt op 23 februari 2023.
 
Kort en goed, er werd een aparte dijkcoupure voor de tram aangelegd, ingericht voor het gebruik van schotbalken. De oude voor het wegverkeer bleef gewoon in gebruik voor het andere verkeer. Tussen die twee coupures bleef gewoon een stukje dijklichaam liggen.
 
In latere jaren is de waterkerende functie vervallen, maar de coupure voor het wegverkeer werd in de jaren dertig al gauw te smal om de steeds groter en langer wordende vrachtauto’s, al of niet met aanhangwagen, en nog later het landbouwverkeer met tractor en een of twee vierwielige luchtbandenwagens (eventueel met suikerbieten naar de fabriek in Roosendaal) doorgang te verlenen op een kruispunt van vier wegen, vandaar dat die breder is gemaakt door de muur aan de zuidzijde van de oudste coupure te slopen en wellicht toen ook de muur aan de noordzijde van de coupure van de tram.  
 
 
26. De (vroegere) noordelijke muur van de coupure voor het wegverkeer. De fotograaf kijkt in de richting Oud Gastel. Foto, gemaakt op 23 februari 2023.
 
Wanneer het sloopwerk op het kruispunt is gedaan, is niet bekend. Het is denkbaar dat het in de jaren dertig is uitgevoerd, omdat toen al veel provinciale wegen werden aangepast aan het steeds toenemende en sneller rijdende wegverkeer. Tegelijkertijd stapte de tramwegmaatschappij, die inmiddels was opgegaan in de BBA, in 1935 over op autobusexploitatie.
Mogelijk is ook dat de sloop pas is gebeurd tijdens de Duitse bezetting (met flink en groot militair vervoer) of pas in de jaren vijftig.
Overigens lijkt de (vroegere) noordelijke muur van de coupure aan de noordzijde geen al te hoge ouderdom te hebben.
 
 
 
 
27. Op vrijdag 20 oktober 2023 werd de gerestaureerde dijkcoupurehelft met een toespraak van de betrokken wethouder in de gemeente Steenbergen gepresenteerd voor een kleine groep genodigden. Bij de dijkcoupure staat nu een bank als rustpunt voor wandelaars en fietsers, Verder is er een bord met aan weerszijden een kaart, waarop enkele toeristisch interessante punten uit het verleden met teksten en foto's staan vermeld.
 
 
28. 'Het verhaal over de dijkcoupoure en de tramlijn'. Ga voor de andere zijde met mooi weer het bord ter plaatse bekijken...! De onthulling van het bord vond plaats in de stromende regen, zodat het voor iedereen onmogelijk was om een goede foto te maken, vandaar dat de drie onderstaande plaatjes twee dagen later zijn gemaakt.
 
 
29. Gezicht vanuit het westen op de gerestaureerde muur van de dijkcoupure. Links staat het bord met toeristische informatie en rechts de zitbank voor rustende fietsers en wandelaars. De fotograaf staat als het ware op de trambaan.
 
 
30. Gezicht vanuit het noorden op de zitbank voor rustende fietsers en wandelaars. Onder de zitting zijn twee uithollingen te zien, zoals die ook in de muur ertegenover zijn te zien. Tussen de beide coupure-muren werden in vroegere tijden in geval van dreigend hoogwater schotbalken gestoken, aangevuld met zandzakken om kieren tussen de balken te dichten.
 
 
31. Gezicht vanuit het oosten op de gerestaureerde muur van de dijkcoupure. Links staat de zitbank voor rustende fietsers en wandelaars. De fotograaf staat als het ware op de trambaan. Voor meer informatie zie plaatjes hiervoor.
 
 
32. De tram reed destijds het boerderijtje aan de Stoofweg 8 elke dag voorbij, maar beiden hebben de tand des tijds niet doorstaan.
De foto is gemaakt op 24 september 1989 (in de richting van het Gastelsveer). Het pand stond aan de zuidzijde van de weg, circa honderd meters voor de bocht naar links in de richting Kruisland.
 
 
33. Na de bocht naar links (vanuit Gastelsveer) gaat de N 641 nagenoeg geruisloos over in de Molenstraat, als toegangsweg tot Kruisland uit het oosten. Aan de linkerkant van de weg, ongeveer ter plaatse van het fietspad, reed vroeger de tram het dorp Kruisland binnen. Nogmaals volgt een bocht naar rechjts en één naar links, waarna de situatie op de foto hierboven in beeld komt. De eerstvolgende foto na de foto uit Google Earth (met plattegrond) is gemaakt voorbij de bocht in de verte (op deze foto). Daartussen lag dan aan de linkerzijde van de weg een wisselplaats met een extra zijspoor. Deze foto is gemaakt op 9 oktober 2020.
 
 
34. De foto uit Google Earth is een kwart slag tegen de wijzers van de klok in gedraaid, zodat het noorden naar links wijst. De ZNSM had bij de aanleg in 1892 een parallel aan de weg liggend stuk grond gekocht, vanuit Oud Gastel naar Kruisland aan de linkerkant. Daarop werd een wisselplaats met een extra zijspoor gelegd. Deze wisselplaats stond bekend als 'Wissel Testers'. Kennelijk was dat de naam van de agent van ZNSM voor het goederenvervoer ter plaatse. Bij de wisselplaats was gelegenheid voor laden en/of lossen van massagoed tussen tramwagen en paard met kar. De andere wisselplaats lag in de Brugweg (kort bij de markt) en heette 'Wissel Matthijssen'.
In de dienstregeling van de ZNSM werd 'Wissel Testers' overigens niet als zodanig aangeduid, maar als ''t Hoekje'. Misschien lag er in de buurt een café met deze naam, vandaar de naam van deze facultatieve halte. Bij een facultatieve halte werd alleen gestopt, wanneer een reiziger tijdig de conducteur had ingelicht of zijn hand had opgestoken, zodat de machinist ter plaatse kon stoppen.
 
 
35. De foto vóór de plattegrond uit Google Earth is gemaakt kort vóór de bocht in de verte. Vanuit Oud Gastel draait de Molenstraat tot tweemaal toe in flauwe bogen naar links en rechts. Dit is de laatste bocht. Aan de rechterkant van de weg, ongeveer ter plaatse van het fietspad, reed vroeger de tram het dorp Kruisland binnen. De foto is gemaakt op 4 augustus 2019. Vanaf deze plaats lag een paar honderd meter terug aan de rechterzijde van de weg een wisselplaats met een extra zijspoor.
 
 
36. In 1935 stond de fotograaf iets terug in de richting Kruisland en maakte deze plaat van het kruispunt van de Molenstraat met het wegje recht vooruit, dat onder de naam Drietak bekend staat en een korte verbinding vormt met de daaracht er gelegen Molenweg. Het beeld is gemaakt door J. Torbijn te Goes, fotograaf en uitgever van ansichtkaarten.
 
 
37. De plaat uit 1935 is ook in een groter blikveld beschikbaar, waardoor je een nog betere indruk krijgt van de fraaie en landelijke omgeving. Zowel de Molenstraat als de Molenweg danken hun naam aan de molen in beeld.
 
 
38. In 2020 staat de fotograaf enkele tientallen meters terug in de richting Kruisland en maakt deze plaat van het kruispunt van de Molenstraat met het wegje recht vooruit, dat onder de naam Drietak bekend staat en een korte verbinding vormt met de daarachter gelegen Molenweg. Ter hoogte het fietspad, midden op de foto, reed vroeger de tram het dorp Kruisland binnen. Veel is gewijzigd, maar nog altijd staan rechts de beide huizen in het gelid, hoewel sterk verbouwd, als 85 jaar geleden. Verder is op de achtergrond aan de Molenweg nog een huisje te zien, dat een verbouwing is van dat in 1935. De foto is gemaakt op 4 augustus 2019.
 
 
39. Voor een tram waren de vier flauwe bochten in de Molenstraat ideaal om op snelheid te blijven rijden. Op de foto uit Google Earth is het straatje met de naam Drietak en uiterst rechts de Molenweg goed te zien.
 
 
40. Een heel eind verder in de Molenstraat kwam het Marktplein in zicht. Verderop in de Molenstraat zien we in westelijke richting links de kerk van de Nederlands Hervormden oprijzen en rechts de Sint-Georgiuskerk van de Rooms-Katholieken. De tram reed in één rechte lijn naar de Markt. De foto dateert uit de jaren dertig.
 
 
41. Aan de westzijde van het Marktplein stond het witte 'Station (van de) Stoomtram'. Het bord liet voor de mensen niets aan te raden over. Rechts ernaast lag het kruidenierswinkeltje van Arjaan Mathijssen. Links op de foto zijn de tramrails te zien naar de Brugweg. Een vijftigtal meters links verderop lag het 'Wissel Matthijssen', genoemd naar de agent van ZNSM voor het plaatselijk vervoer van goederen. Vaag is een paard met 'èèrdkaar' te zien, die van de laad- en losplaats bij het 'Wissel Matthijssen' komt. In latere tijden werd het pand op de hoek van de Brugweg vernieuwd en was het een hotel. Ansichtkaart uit circa 1910.
 
 
42. Nogmaals het witte 'Station (van de) Stoomtram' in beeld. Ervoor naar rechts lag de Langeweg. Naar links bij het 'gerijke' (koets) was de Roosendaalseweg. De tram reed vanaf de Markt de Brugweg in om via de Boonhil in Steenbergen uit te komen.
 
Kijken we van oost naar west over de Markt in Kruisland, dan zien we links de waterpomp, waarna de tramweg op de Markt een boog maakt om in de Brugstraat te komen. Rechts op de hoek ervan staat het pand met de klokgevel dat dienst deed als 'Station (van de) Stoomtram'. Hier konden reizigers wachten en desnoods een bakje koffie of wat sterkers nemen. Zelfs het afgeven of aannemen van te verzenden of aangekomen stukgoederen was hier mogelijk.
 
 
43. en 44. De eerste hardstenen waterpomp dateerde uit 1853 en werd in 1869 wat verplaatst om in 1891 te worden vervangen door een nieuwe. De aanleg van het waterleidingnet in 1926 leidde echter tot de afbraak van deze pomp. Drie van de vier hardstenen platen (grootte: 155 x 75 x 10 cm, resp. lengte, breedte en dikte) werden in de buurt hergebruikt als tuinpadtegels en in 1996 gered van de ondergang. De vierde was echter niet te vinden, maar wel nog de vier hardstenen voetplaten van de pomp. Uiteindelijk kwam na een restauratie (en het bijmaken) van onderdelen in 1997 een nieuwe pomp tot stand. De onthulling van de 'nieuwe' pomp vond plaats op 13 september 1997. Links: foto, ontleend aan Google Earth (met bewerking). Rechts: foto Marius Broos, Roosendaal.
 
 
45. Rond 1930 was het pand, waar in vroegere jaren de ZNSM een 'station' had (zie vorige ansichtkaart) al niet meer als zodanig herkenbaar. Het kruidenierswinkeltje van Arjaan Mathijssen ernaast was nog wel ongewijzigd. Rechts staan twee panden met een trapgevel. De aloude waterpomp op de Markt is er danr al niet meer.
 
 
46. Terugkijkend vanaf de Markt ter hoogte van de twee panden met een trapgevel in de richting van Oud Gastel (via de Molenstraat) is rechts van de weg vaag de trambaan te zien. Rechts buiten beeld stond de kerk van de Nederlands Hervormden. Links in beeld staat een rijtuigje (in die dagen een 'gerijke') voor een café. Het broodmagere paardje krijgt wat te eten, terwijl de eigenaar zijn zaken in het café aan het afhandelen is.
Terwijl de meeste dorpsbewoners overal te voet naar toe gingen en bijna nooit een tram namen (dat was voor hen of te duur, of de magere dienstregeling kwam hen niet uit), was er een kleine groep mensen die zich dit 'luxe vervoermiddel' wel kon permitteren. De ansichtkaart dateert uit de jaren rond 1920. (Overigens is het café en de voederbak voor het paard ook al op de vorige ansichtkaart te ontwaren.)
 
 
47. Vanaf de westzijde van de Markt was en is er nog altijd een fraai gezicht op de kerk van de Nederlands Hervormden en de naast gelegen panden. De panden met de trapgevels (zoals op voorgaande ansichtkaarten) zijn er op deze ansichtkaart nog niet, zodat dit beeld uit circa 1910-1915 zal dateren.
 
 
48. en 49. Vanaf de westzijde van de Markt was en is er nog altijd een fraai gezicht op de kerk van de Nederlands Hervormden en de naast gelegen panden.
 
Vanuit de Molenstraat reed de tram pal langs de dorpspomp de Markt op en vervolgens in één rechte lijn naar de Brugstraat. De kerk van de Nederlands Hervormden dateert uit 1830 en werd op de plaats van de oude kerk uit de Middeleeuwen neergezet, zodat de oude toren kon blijven staan. Op 30 oktober 1944 werden kerk en toren verwoest door terugtrekkende Duitsers. In 1947 verrees op dezelfde plaats een nieuw kerkgebouw met toren. De ansichtkaart dateert uit de jaren rond 1910. De foto rechts uit circa 2020.
 
 
50. Vanaf de westzijde van de Markt was en is er nog altijd een fraai gezicht op de kerk van de Nederlands Hervormden en de naast gelegen panden. De ansichtkaart dateert uit de jaren rond 1910. Achter de rug van de fotograaf ligt de Brugweg. Rechts begint de Roosendaalseweg.
 
 
51. Vanaf de westzijde van de Markt was en is er nog altijd een fraai gezicht op de kerk van de Nederlands Hervormden en de naast gelegen panden. De ansichtkaart dateert uit de jaren rond 1935. Links is één van de twee panden met een trapgevel te kerkennen. Achter de rug van de fotograaf ligt de Brugweg en rechts achter hem begint de Roosendaalseweg.
 
 
52. Uit ongeveer dezelfde richting is rond 1950 de Markt gefotografeerd. De dorpspomp was al vele jaren terug verwijderd. Ongeveer op dezelfde plaats verrees later een muziekkiosk. De tram was toen al vijftien jaar verleden tijd. Wel is het pand met benzinepomp, juist links van de kerk, nog onveranderd gebleven sinds het verdwijnen van de tram, zoals op de volgende plaat ook is te zien.
 
 
53. Een goederentram met locomotief ZNSM 6 is op weg naar Oud Gastel en passeert juist het hoekpand (rechts) en de benzinepomp (zoals aangeduid op de vorige plaat). De ZNSM is in 1934, samen met vijf andere tramwegbedrijven in Noord-Brabant, opgegaan in de N.V. Brabantsche Buurtspoorwegen en Autobusdiensten (BBA). De goederenwagens zijn al van nieuwe eigendomskenmerken (incl. nummers) voorzien. Let op de markante voorgevels achter de locomotief. Hoogstwaarschijnlijk gaat het hier om een 'opbraaktram' in 1935.
 
 
54. Links: Vermoedelijk is deze foto gemaakt op bijna hetzelfde tijdstip als de vorige opname. Een 'opbraaktram' met locomotief ZNSM 6 passeert juist het markante hoekpand (rechts buiten beeld) en de benzinepomp ( te zien op de vorige plaat). De tram is op weg naar Oud Gastel. Let op de markante voorgevels achter de locomotief.
 55. Rechts: De huidige situatie anno 2024 toont links nog altijd de fraaie gevels links van destijds. Rechts is het pand echter sterk verbouwd, al is nog wel de plattegrond gehandhaafd.
 
 
56. Nagenoeg een eeuw later zijn de twee panden met de markante voorgevel nog altijd aanwezig. Het eerste is in gebruik bij de Haarstudio Jean-Pierre. Hij heeft overigens ook het hoekpand op de volgende foto in gebruik.
 
 
57. Het hoekpand, waarin Haarstudio Jean-Pierre een 'pop-up salon' heeft, is in de loop der jaren aanzienlijk in uiterlijk gewijzigd. Had het rond 1950 nog een 'Jugendstil'-uiterlijk, tegenwoordig is dat uiterst simpel, alleen de afgeschuinde hoek is overgebleven.
 
 
58. Vanuit de toren van de Sint-Georgiuskerk werd in 1923 een foto gemaakt in de richting van de Markt, juist op het moment dat een 'gemengde' tram naar Oud Gastel passeerde. De beeldhoek van de camera is op de foto uit Google Earth (hieronder) aangegeven.
De tram rijdt van rechts naar links. Helaas is de locomotief niet meer te zien en één of meer reizigersrijtuigen er direct achter ook niet. Wel zijn een vierassig rijtuig 1e en 2e klasse met middenbalkon (tussen twee aan elkaar gelijke compartimenten ‘Rooken’ en ‘Niet Rooken’) en een twee-assig rijtuig 1e klasse, een bagagewagen, een gesloten goederenwagen en een lage bakwagen met trottoirtegels te zien. De foto is een goede illustratie, hoe weinig reizigers en goederen er al in de jaren twintig werden vervoerd.
Vrij snel werden reizigers en goederen toen al vervoerd in één (gemengde) tram.
 
 
59. Op de foto uit Google Earth is de Markt in Kruisland goed te zien. Vanuit een galmgat in de toren van deSint-Georgiuskerk werd in 1923 een foto gemaakt in de richting van de Markt, zie vorige plaat. De beeldhoek en het tracé van de tram zijn aangeduid. Uiterst links staat de kerk van de Nederlands Hervormden en rechtsboven begint de Brugweg.
Vanaf de Markt in Oud Gastel tot het Gastelsveer maakte de ZNSM gebruik van de noordzijde van de in de jaren 1870-1875 tot stand gekomen provinciale weg tussen Oud Gastel en Kruisland. Vanaf het Gastelsveer tot aan Steenbergen reed de tram aan de zuidzijde van de provinciale weg tussen deze plaatsen.
 
 
60. Draaide de fotograaf in 1923 met zijn camera wat naar rechts vanuit een galmgat in de toren van de Sint-Georgiuskerk, dan zag hij de provinciale weg in zuidelijke richting naar Roosendaal. Links staat het grote huis op de hoek, dat ook al deels is te zien op de vorige foto uit 1923. Rechtsonder is nog juist het pand te zien, dat in vroegere dagen het 'tramstation' was. Op de volgende afbeelding staat hier met een 'opbraaktram' voor de deur.
 
 
61. Nadat de tramdiensten, zowel voor reizigers als goederen, waren opgeheven, vond al gauw het opbreken van rails en dwars-liggers plaats. vanaf 1935 stegen de prijzen van het oud ijzer voortdurend, want de Duitsers konden dat materiaal goed gebruiken voor hun op volle toeren draaiende oorlogsindustrie. De foto toont het opbreken van het tracé over de Markt in Kruisland. Links begint de Brugweg in de richting van de Boonhil. Het pand, heel vroeger fungerend als 'tramstation' op de hoek van de Brugweg en de Markt is goed te zien op de vorige foto (uiterst rechtsonder). Het is op dag van vandaag is nog altijd aanwezig, hoewel sterk gewijzigd.
 
 
62. De juiste plek van deze foto is helaas niet te lokaliseren, maar haast zeker gaat het om dezelfde 'opbraaktram' als op de vorige plaat, dus waarschijnlijk in Kruisland aan de Molenstraat.
 
 
63. Nu we in Kruisland zijn, kijken we eens naar een plaatsbewijs uit de jaren twintig, dat gebruikt kon worden tussen Breda en Bergen op Zoom. Vanuit Breda naar Kruisland kostte een enkele reis fl. 0,85, naar Gastelsveer fl. 0,80, naar Roosendaal fl. 0,75 en naar de Capelberg fl. 0,70.
 
 
64. Vanuit de Brugweg terugkijkend zien we rechts de rails van de ZNSM en het café (afspanning) van C. Zomers. Meer naar links pronkt de toren van de kerk van de Nederlands Hervormden en het pand, dat al eerder markant in beeld stond bij het opbreken van rails en dwarsliggers. De foto werd waarschijnlijk gemaakt rond 1935.
 
 
65. Het kruispunt Markt (links) - Brugweg (rechts) - Langeweg (achter) - Roosendaalseweg (voor) was al vroeg een wat drukker punt in Kruisland. Een botsing tussen twee voertuigen trok dan ook alle aandacht van de plaatselijke bevolking. De rails was in 1938 al een jaartje weg, maar sommige herinneringen aan de verleden tijd bleven langer hangen. Het is op deze foto nauwelijks te zien, maar op de gevel (achter het publiek) van het café (afspanning) van C. Zomers staat boven de serre: "Hier waarschuwt men voor tram en auto", ondanks het feit dat de tram toen al was verdwenen.
 
 
66. In een foto uit Google Earth is de wisselplaats aan de westzijde van het dorp ingetekend. De ZNSM had in 1892 een parallel aan de weg liggend stuk grond gekocht, vanuit Oud Gastel naar Kruisland aan de linkerkant. Daarop werd een wisselplaats gelegd, die bekend stond als 'Wissel Matthijssen'. Kennelijk was dat de naam van de agent van ZNSM voor het goederenvervoer ter plaatse.
Bij de wisselplaats was ook gelegenheid voor laden en/of lossen van massagoed tussen tramwagen en paard met kar.
 
 
67. De wisselplaats aan de Brugweg trok elk najaar een flinke drukte in de overslag van suikerbieten op de tram. Vele handen maken dan 'licht werk', waarbij zowel mannen, vrouwen en jongens een schamel loon konden verdienen. Achter hen lijkt echter een wagen met van de fabriek terug gekomen bietenpulp te staan. De foto dateert uit de jaren rond 1915.
 
 
68. Terugkijkend vanaf de Brugweg naar de beeldbepalende kerken van Kruisland werd dit gezicht in latere dagen flink vertroebeld door een loods en antennes voor de in de jaren zestig volop in zwang komende televisies. Dertig jaar eerder zagen tramreizigers vanuit hun rijtuig beslist een landelijker beeld. Het standpunt van de fotograaf is rechts van de weg, waar vroeger ook de tram reed en nog altijd de ruimte vrij is gebleven. De foto dateert van 17 oktober 1976.