Geschiedenis spoorwegen
in en om
Roosendaal
 
Niets uit deze website mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van kopie, op digitale of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van auteur en/of webmaster.
 

Ekeren (Markt) - Hoevenen - Blauwhoef - Lillo
 
Dit verslag is bedoeld om in woord en beeld enig inzicht te geven, hoe en waar de tram van de 'Nationale Maatschappij van Buurt-spoorwegen' (NMVB) reed, in het bijzonder vanaf Ekeren (Markt) via Ekeren (Dijk) naar Hoevenen, Stabroek, Blauwhoef (kruispunt van wegen in de westhoek) en tenslotte het vestingstadje Lillo.
 
 
 
01. De ligging van de tramweg is ingetekend op een hedendaagse foto vanuit de lucht. Een vergelijking met oude ansichtkaarten laat zien, dat de rails lang niet altijd uiterst links of rechts van een weg lagen. Zo goed mogelijk is het tramwegtracé vanuit de Steenstraat (onder) via de Markt (met wisselplaats) naar de splitsing ingetekend. Vervolgens was er enerzijds een aftakkend traject naar het westen) en anderzijds een rechtdoorgaand traject (via destijds nog Dorpstraat, later ook Kloosterstraat) en de Kloosterstraat in de richting van Hoevenen (rechtsboven).
 
Het traject, dat in westelijke richting aftakte (en langs 'Groot Hagelkruis' ging), werd per 18 novermber 1929 buiten dienst gesteld. Vanaf die dag werd de verlenging van de Noorderlaan naar de nieuwe havenuitbreidingen in gebruik genomen en reden alle trams in de noordwesthoek van de Noorderkempen (voorzover van toepassing) vanaf Luchtbal voortaan over het nieuwe tracé.
 
Het traject in noordelijke richting vanuit Ekeren ging via de Dorpstraat en Kloosterstraat naar Hoevenen en verder naar Stabroek (en later nog naar Kapellen en Putte).
 
 
02. Gezicht vanaf het zuiden op het gemeentehuis met aan de oostzijde (rechts) de wisselplaats. Midden op het plein staat het beeld van koning Leopold II. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 
03. Een tram uit Bergen op Zoom met een Belgische locomotief rijdt de Markt in Ekeren op. Vanaf het prille begin in 1887 waren er twee routes tussen Nederland en Belgie mogelijk, of via Oorderen en Wilmarsdonk of via Stabroek en Hoevenen. In het eerste geval kwam je in Ekeren via het 'Groot Hagelkruis' de Markt op, in het tweede geval langs de Kloosterstraat en de Dorpstraat, om dan via de Steenstraat het dorp weer te verlaten. Links van de tram staat het beeld van koning Leopold II. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 
04. Gezicht vanaf het zuiden op het naar links aftakkende wissel naar Zandvliet, midden op de Markt. Ansichtkaart uit circa 1905.
 
 
05. Gezicht vanaf het zuiden op het gemeentehuis met aan de oostzijde (rechts) de wisselplaats. Midden op het plein staat het beeld van koning Leopold II. Hij houdt een oogje in het zeil, maar inmiddels is hij al heel wat jaren geleden verwijderd. Het pand op de hoek met de Kloosterstraat is inmiddels flink verbouwd. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
06. Anno 2022 is er niet zo veel meer veranderd in het centrum van Ekeren. Het gemeentehuis en het hoekpand bij de Kloosterstraat zijn er nog steeds. De tramsporen met wissels lagen vroeger in de rechter weghelft.
 
 
07. Ook het pand achter de tram met sierlijke voorgevel was er in de jaren vijftig nog. NMVB-motorrijtuig 9649, ingetuigd als 'Lijn 77 doorstreept' en afkomstig van Ekeren Dijk wacht op 19 april 1957 op reizigers naar Antwerpen. Foto E.J. Bouwman.
 
 
08. Het eerste stuk van de huidige Kloosterstraat heette in vroeger tijden 'Dorpstraat', maar vanaf de bocht was heette het toen al Kloosterstraat, genoemd naar het 'Godshuis', het hoge gebouw op de hoek linksachter. De tramweg lag eerst midden in het wegdek. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
09. Een later plaatje van het eerste stuk van de huidige Kloosterstraat. Het 'Godshuis'. Het hoge gebouw op de hoek linksachter is nu beter te zien, maar de tramweg lag nog steeds midden in het wegdek. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
10. Nog een plaatje van de huidige Kloosterstraat, met links het 'Godshuis' en rechts twee tramsporen in het wegdek. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
11. Terugkijkend vanaf het Godshuis is in de verte de Sint-Lambertuskerk te zien en in het wegdek liggen nog steeds twee sporen. Ansichtkaart uit circa 1950.
 
 
12. Een heel eind verderop in de straat staat er anno 2022 nog steeds tussen de weinig opvallende bebouwing een schitterend pand uit de tijd van de 'Art Nouveau' of 'Jugendstil' (1895-1910).
 
 
13. Frappant is dat er meerdere foto's of ansichtkaarten zijn, waarop dit pand voorkomt. Overigens lijkt het er in dit beeld op, dat de tram op een 'vrije baan' rijdt. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
14. Frappant is wel, dat er meerdere ansichtkaarten zijn, waarop dit pand voorkomt. Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
15. Een elektrisch motorrijtuig van de NMVB (type Odessa) met bijwagen 1904 is juist vertrokken vanuit de keerlus bij Ekeren (Dijk). Via de Kloosterstraat, Dorpstraat, Markt en Steenstraat rijdt de tram naar Antwerpen (Rooseveltplaats). Het aangehaalde pand rijst juist het elektrisch motorrijtuig uit. Foto uit circa 1935.
 
 
16. Gezicht op het vroegere eindpunt Ekeren (Dijk), stadszijde. Links buiten beeld lag het eindpunt voor 'Lijn 76 (doorstreept)'. Daar is in de huidige tijd niet veel meer van over door de aanleg van nieuwe wegen in noordelijke richting. Alleen de huizenrij ten oosten van het vroegere eindpunt is in een vrij goede staat behouden gebleven. Rechts buiten beeld eindigt de Kloosterstraat uit Ekeren.
 
 
17. Een tramstel van de NMVB, bestaande uit motorrijtuig 9773 en een bijwagen vertrekt als 'Lijn 70 doorstreept' vanaf het eindpunt Ekeren (Dijk) via de Kloosterstraat terug naar Ekeren, Luchtbal en Antwerpen (Rooseveltplaats). Rechts zijn de panden te herkennen die er 65 jaar terug ook al stonden, zij het wel wat toegetakeld door dakopbouwen en allerlei raambekledingen (vergelijk vorige foto) Links in de verte is het tracé in de richting Hoevenen te herkennen. Daarvoor liggen de keerlus en enkele opstelsporen, waaruit de tram naar Antwerpen komt voorrijden. Foto F.J. Hoevenagel, 30 april 1959.
 
 
18. Na aankomst op Ekeren (Dijk) reed een tram via de keerlus aan het einde van de Kloosterstraat terug in de goede richting. Het NMVB-motorrijtuig 10196 wacht als 'Lijn 70-doorstreept' (Antwerpen Rooseveltplaats - Luchtbal - Ekeren (Dijk) v.v.) in de keerlus aan de noordzijde van Ekeren. Foto F.J. Hoevenagel, 30 april 1959.
 
 
19. Liefst drie NMVB-motorrijtuigen, ingetuigd als 'Lijn 70 doorstreept', zijn op 5 juli 1955 op de sporen in Ekeren (Dijk) gefotografeerd: namelijk van links naar rechts: 9669 (uit circa 1930), 9960 (type S uit de jaren vijftig) en 9638 (uit 1919).
 
 
20. Gezicht vanaf het zuiden op de Antwerpse Steenweg in Hoevenen. Over een flinke lengte lag er destijds al dubbelspoor.
Ansichtkaart uit circa 1935.
 
 
21. Het NMVB-motorrijtuig 9754 is kennelijk bezig met het afrangeren van een aanhangrijtuig in een lange tram naar Ekeren en Antwerpen. De foto is gemaakt in zuidelijke richting. Rechtsachter de fotograaf gaat het dubbelspoor over in enkelspoor.
Foto J. Hoevenagel, 30-04-1959.
 
 
22. Hoogstwaarschijnlijk staand op de plaats van fotograaf J. Hoevenagel in 1959 en kijkend in noordelijke richting zie je dat er in de huidige situatie nog steeds plaats is voor het openbaar vervoer, zelfs als in- en uitstapplaats. Een honderdtal meters verder ligt de T-splitsing, links naar Stabroek en rechts naar Kapellen. Ansichtkaart uit circa 1935. Foto uit Google Earth.
 
 
23. Het NMVB-motorrijtuig 9746 stopt als lijn 72 (Antwerpen Rooseveltplaats - Luchtbal - Ekeren Dijk - Hoevenen - Kapellen - Putte grens v.v.) kort voor het kruispunt Antwerpse Steenweg en Molenweg. Naar links gaat het naar Stabroek (waar lijn 75 rijdt) en naar rechts naar Kapellen, respectievelijk Putte (waar de lijnen 70 en 72 rijden). De fotograaf staat met zijn rug naar Ekeren. Het traject werd in 1960 en 1961 in delen opgeheven. Foto Jan Vogels, 1960-1961 (uiterlijk 27-05-1961, sluiting).
 
 
24. Het kruispunt is heden ten dage nog goed herkenbaar aanwezig, zij het dat er aan weerszijden flink is gesloopt voor een betere zichtbaarheid voor het wegverkeer. Alleen het pand links op de foto (en het derde van links) zijn nog steeds in zowat oorspronkelijke toestand aanwezig.
Vanaf hier naar Stabroek en Lillo ging je linksaf op deze kruising, vervolgens na één kilometer rechtsaf en dan na vier kilometer nog eens linksaf. Vervolgens was het alsmaar rechtdoor. Na enkele kilometers passeerde je de stelplaats Blauwhoef en uiteindelijk kwam je uit in Lillo-Fort.
Vanaf hier naar Kapellen was het rechtsaf op deze kruising, waarna je uitkwam in het centrum van Kapellen. Bij het gemeentehuis ging je vervolgens linksaf en kwam je vanzelf in Putte bij het eindpunt van de tram. Foto uit Google Earth.
 
 
25. Wanneer je vanaf het kruispunt Antwerpse Steenweg en Molenweg (nu Kerkstraat) naar links ging, zag je vroeger na circa honderd meter drie pandjes met sierlijke ramen en deuren. Ansichtkaart uit circa 1925.
 
 
26. Nogmaals zijn rechts de drie pandjes met sierlijke ramen en deuren te ontwaren. Alleen de overburen hadden destijds een nog mooier onderkomen opgebouwd. Helaas is hiervan niets meer overeind gebleven. Ansichtkaart uit circa 1930.
 
 
27. Ongetwijfeld een mooie gewaarwording, wanneer je dan merkt dat de drie pandjes in 2022 nog steeds bestaan. Vroeger lagen de rails voor de tram op de plek van de huidige parkeerplaatsen. Foto uit Google Earth.
 
 
28. Wanneer je vanaf het kruispunt Antwerpse Steenweg en Molenweg (nu Kerkstraat) naar links ging, kon je na circa één kilometer rechtsaf naar Stabroek. Bij dit kruispunt herinnert nagenoeg niets meer aan vroegere dagen.
 
 
29. Keek je destijds vanaf het vorige kruispunt terug in oostelijke richting naar het kruispunt Antwerpse Steenweg, dan reed de tram rechts. Sinds 3 mei 1931 was de lijn elektrisch in dienst. In de jaren dertig werd de Molenweg vanaf het kruispunt met de Antwerpse Steenweg verdeeld in een Molenstraat (naar West) en een Molenstraat (naar Oost).
 
 
30. Een tram uit Lillo draait de Molenweg (nu Kerkstraat) in Hoevenen in. De tramweg was op 4 september 1887 geopend en kwam per 3 mei 1931 elektrisch in dienst. Ansichtkaart uit circa 1925. Zie verder rubriek Ekeren (Markt) - Hoevenen - Stabroek - Lillo.
 
Tussen dit kruispunt en het 'centrum' van Stabroek en Blauwhoef (vier kilometer in noordelijke richting en dan nog eens zo'n afstand naar Blauwhoef ontbreekt het echter aan voldoende topografische aanduidingen om ansichtkaarten geografisch te plaatsen, zodat er nu een stuk of tien volgen zonder plaats. Reacties zijn uiteraard welkom op www.mariusbroos.nl
 
 
31. Een reizigerstram in het centrum van Stabroek.
 
 
32. De 'Melkerij' aan het Laageind. Een tramspoor kruist de weg, maar onbekend is waar naar toe en waarom.
 
 
33. De 'Melkerij' aan het Laageind. Een tramspoor kruist de weg, maar onbekend is waar naar toe en waarom.
 
 
34. De meisjesschool in het centrum van Stabroek.
 
 
35. Huizen aan het 'Laageind'.
 
 
36. Conservenfabriek 'Van de Poel', met sporen naar weerszijden van de weg.
 
 
37. Brouwerij 'Veraart', met spooraansluiting.
 
 
38. Een fabriekscomplex, maar wat en waar is schrijver dezes onbekend.
 
 

39. 'Aan de Smoutakker' in de Dorpsstraat, met in de verte te kerktoren.
 
 
40. In de Dorpsstraat, ter hoogte van het gemeentehuis.
 
 
41. In de Dorpsstraat, met in de verte te kerktoren.
 
 
42. NMVB-motorrijtuig 9662, gebouwd in 1926 en ingetuigd als 'Lijn 77' naar of van Zandvliet, passeert op 5 juli 1955 Stabroek 'Klok'. De scooter van de Nederlandse fotograaf aan de rand van de weg.
 
 
43. NMVB-motorrijtuig 9662 (gebouwd in 1926 en ingetuigd als 'Lijn 75' naar of van Lillo) passeert op 25 april 1959 Stabroek 'Molenberg'.
 
 
44. NMVB-motorrijtuig 9649, gebouwd in 1926 en ingetuigd als 'Lijn 75' naar of van Lillo, ergens onderweg, hoogstwaarschijnlijk tussen Blauwhoef en Stabroek.
 
 
45. Vanuit Hoevenen ging je linksaf op deze kruising, vervolgens na één kilometer rechtsaf en na vier kilometer weer linksaf. Dan zag je na circa drie kilometer aan je linkerhand de stelplaats 'Blauwhoef' liggen en kwam je bij het kruispunt met het gelijknamige café. De foto is gemaakt bij excursie van een Nederlands gezelschap. Links staat NMVB-motorrijtuig 9661, ingetuigd als 'Lijn 77' met de aanhangrijtuigen 19266, 19290 en 19413. Rechts is dat NMVB-motorrijtuig 9668. Foto F.J. Hoevenagel, 30 april 1959.
 
 
46. Kruispunt Blauwhoef, 4 mei 1960. Een NMVB-motorrijtuig met aanhangwagen komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt naar Antwerpen. Het motorrijtuig rechts komt vanuit de stelplaats 'Blauwhoef' en rijdt naar Lillo. De lijn naar en van Zandvliet werd opgeheven op 5 november 1960. Het gedeelte van Blauwhoef naar en van Lillo (Fort) volgde op 27 mei 1961. Enkele jaren later moest het landschap plaatsmaken voor de uitbreiding van de Antwerpse haveninrichtingen met bijbehorende industrieterreinen. Alle zeer vruchtbare landbouwgronden verdwenen onder een laag zand van drie tot meter dikte, afkomstig uit de nieuw aangelegde havens. Overigens heet de boerderij met café op de hoek 'De Blauwe Hoeve'. Foto Technische Dienst Havenbedrijf Antwerpen.
 
 
47. Kruispunt Blauwhoef, circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt naar Antwerpen. Het motorrijtuig links komt uit Lillo (Fort) en gaat naar Ekeren.
 
 
48. Kruispunt Blauwhoef, circa 1960. Een NMVB-motorrijtuig met bijwagen komt, ingetuigd als 'Lijn 77', van Zandvliet en rijdt naar Antwerpen. De lijn naar en van Zandvliet werd opgeheven op 5 november 1960.
 
 
49. Een onbekend gebleven NMVB-motorrijtuig uit Lillo (Fort) is op weg naar Blauwhoef, Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, en nadert het dorp Kruisweg bij de 'Wiite Molen'. De molen stond ook bekend onder de naam 'De Eenhoorn'.
Foto Stadsarchief Antwerpen, circa 1960.
 
 
50. Uitsnede van een topografische kaart, met daarop voorgesteld de dorpen Kruisweg (waarbij molen 'De Eenhoorn') juist buiten de kaart valt), Oud-Lillo en Lillo (Fort), compleet met sporensituatie voor de tram van de NMVB, circa 1930.
 
 
51. Links: Een NMVB-motorrijtuig nadert Kruisweg en is op weg naar Blauwhoef, Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, circa 1955.
52. Rechts: Een NMVB-goederenmotorwagen nadert Kruisweg met enkele goederenwagens en is op weg naar Blauwhoef, Stabroek en Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, circa 1955.
 
 
53. Een NMVB-motorrijtuig nadert Kruisweg en is op weg naar Blauwhoef, Stabroek, Hoevenen, Ekeren en Antwerpen, circa 1960.
 
 
54. Een gemengde reizigers- en goederentram met locomotief NMVB 734 stopt te Kruisweg voor het in- of uitladen van wat zakken, vaten of manden. (Overigens is deze locomotief ook te zien op een ansichtkaart met een tram in Wilmarsdonk.)
 
 
55. Een NMVB-motorrijtuig passeert in mei 1961 de kerk van Lillo-Kruisweg. Lang zal het allemaal niet duren, want eerst rijdt de tram naar de schroothoop en enkele jaren later gaat de kerk plat.
 
 
56. Gezicht op Oud-Lillo, in een tijd dat er nog weinig anders omging, dan wat bedrijvigheid van boeren en arbeiders, circa 1900.
 
 
57. Alvorens bezoekers het vestingstadje Lillo Fort konden betreden, hadden zij dit al met de tram halfrond gereden. Op de voorgrond ligt de tramweg. Het eindpunt van de tram voor toeristen en andersoortige bezoekers lag juist rechts buiten beeld.
 
 
58. Links: Een goederentram uit de richting Blauwhoef komt aan in Lillo (Fort), circa 1910.
59. Rechts: Uiteraard kon je het vestingstadje Lillo (Fort) met zijn haventje ook te voet bezoeken.
 
 
60. Het NMVB-motorrijtuig 9649 met bijwagen staat hier waarschijnlijk op de wisselplaats aan de westzijde van de vesting Lillo
(zie ook kaartje en foto uit Google Earth).
 
 
61. Een reizigerstram komt aan bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo (Fort), circa 1910.
 
 
62. Een tram staat te wachten op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo (Fort), circa 1965. Menig plaatje is hier in de loop der tijden voor of na het in- en uitstappen gemaakt. Links ligt het vestingstadje en recht vooruit is de dijkcoupure te zien, die bij zeer hoog water van schotbalken werd voorzien om schade te voorkomen.
 
 
63. Het NMVB-motorrijtuig 9778 staat op 12 september 1960 te wachten op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo (Fort). Fotograaf Frits van der Gragt nam het plaatje vanaf de dijkcoupure.
 
 
64. Het NMVB-motorrijtuig 9994 staat in mei 1961 te wachten op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo (Fort). Foto Frans Keutgens.
 
 
65. Een tram staat te wachten op reizigers bij het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo (Fort), circa 1965.
 
 
66. In vroegere tijden konden soms lange trams naar Lillo rijden. Kennelijk ging het hier om een uitstapje van een vereniging of vanuit een kerkelijke geloofsgemeenschap. Links staat het (voormalige) douanekantoor op de kop van de haven in Lillo (Fort), circa 1925.
 
 
67. Gezicht op de haven van Lillo. Links in de verte staan enkele gesloten goederenwagens van de tram op de Kade (en geheel links een gesloten goederenwagen). Rechts is er nog geen stenen beschoeiing aangebracht, circa 1920.
 
 
68. Gezicht op de haven van Lillo bij laag water. Rechts is inmiddels een stenen beschoeiing met tramrails aangebracht, circa 1925. Er staat echter slechts één enkele bakwagen van de tram op de buitenste Kade.
 
 
69. Gezicht op de haven van Lillo bij laag water, circa 1930. Er staan heel wat lage bakwagens van de tram op de buitenste Kade en op de achtergrond is inmiddels een fraai gebouw (als kantoor voor de douane) verrezen.
 
 
70. Vijftig jaar later is er van het vertier in de haven niet veel meer over dan wat plezierbootjes voor schaarse toeristen en vissers.
 
 
71. De plaats van de haven van Lillo met tramsporen is goed te zien op de (al eerder opgenomen) plattegrond.
 
 
72. De ligging van de tramsporen is nogmaals ingetekend op een foto uit Google Earth. Duidelijk is te zien dat de vesting in alle jaren niet is aangetast, zoveel te meer de omgeving tot in de verre omtrek.
 
 
73. Vanaf Lillo kon je destijds overvaren naar het voormalige Fort Liefkenshoek of het dorp Doel.
 
 
74. En je zag er uiteraard ook grote en zeer grote zeeschepen voorbij varen.
 
 
75. Terug naar het stadje. Wanneer je vroeger bij het douanekantoor uit de tram stapte, kon je naar de Schelde en/of het stadje bezoeken. Juist binnen de vesting stond het 'tramstation', dat eigenlijk niet veel meer was dan een glazen wachtruimte. Van hieruit was je meteen in de Hoofdstraat van Lillo (Fort). Links van het midden rijst de toren van de Sint-Benedictuskerk boven de huizen uit. Ervoor staat een gebouw met op de verdieping drie en vijf ramen.
 
 
76. Overigens is Lillo (Fort) niet helemaal onaangetast gebleven. Het café l'Union (De Vereeniging) heeft na de Tweede Wereldoorlog plaats gemaakt voor een ander gebouw. Maar het gebouw met op de verdieping drie en vijf ramen staat er anno 2023 nog. En ook de toren van de Sint-Benedictuskerk. Maar het vroegere tramstation dus niet...!
 
 
77. Ging je naar het stadje dan stuitte je als eerste op het café l'Union (De Vereeniging). Deze horecagelegenheid is op deze en de voorgaande oude ansichtkaart van het oude vestingstadje te zien.
 
 
78. Vervolgens is er een groot pand met vijf en drie ramen op de eerste verdieping aan de straatzijde. Op de begane grond is de indeling identiek, alleen zijn er dan twee deuren en zes ramen.
 
 
79. Ga je iets verderop rechtsaf, dan sta je al bijna pal voor de Sint-Benedictuskerk.
 
 
80. Wat op de vorige ansichtkaart midden in beeld staat, bevindt zich rechts.
 
 
81. Links: De voorgevel van de Sint-Benedictuskerk.
82. Rechts: Uiteraard kon je destijds ook een wandeling in en rond het Lillo (Fort) maken.